Четверг
28.03.2024
22:59
Block title
Категории раздела
Мои статьи [6]
Статьи на адыгском. [45]
Статьи на русском. [31]
Поиск
Статистика

Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Форма входа
Новые файлы
[19.02.2019][Колонизация Кавказа.]
Лермонтов в Тенгинском полку. (0)
[20.07.2018][Колонизация Кавказа.]
Дело под Бжедуховской 2 марта 1863 года. (0)
[17.01.2018][1-я мировая и гражданская.]
Аюб Шеуджен. Тропой суровой. (0)
Новое в форуме
  • Некоторые исторические факты. (5)
  • Участники Белого движения из Ассоколая. (0)
  • Жертвы политических репрессий. (2)
  • Новые статьи
    [21.05.2019][Статьи на русском.]
    И снова — на фронт (0)
    [10.05.2017][Статьи на русском.]
    Есть чем гордиться. (0)
    [11.10.2016][Статьи на русском.]
    Хаджибеч и Лелюх Анчоки (0)
    Аскъэлай
    Аскъэлай

    Аскъэлай (аул Ассоколай)

    Каталог статей

    Главная » Статьи » Статьи на адыгском.

    Аскъэлай.
    Аскъэлае пл1э кощыгъэ.

    Ары тинахьыжъмэ къа1отэжьэу зэрэзэхэсхыгъэр. Ау ащ фэдизрэ кощыгъэми джы зыдэщысым ихэгъошъхьэ 1эгъо-ч1ыгъохэм арык1ырэп. Апэдэдэ чылэр зыщыщысыгъэр тыгъэ-къок1ып1э лъэныкъомк1э, километрипл1ык1э Цутхьэлэ мэз к1ыбк1э заджэхэрэм пэгъунэгъоу ары. Непэ а ч1ып1эм Хэкужък1э еджэх. Ащ къик1ыжьынхэу къызыхэк1ыгъэр уз 1аеу тэлаор ары. Пщыгъор зы1ыгъыгъэ зэшыхэу Аскъалэрэ Гъобэрэ унагъоу къэнэжьыгъэхэр зэфагощыхи, зыр — Аскъалэ — Мэртэ псыхъо пэблагъэу бгышъхьэм щет1ысэхыгъ. Адрэр — Гъобэ - Пщыщэ 1ушъо 1ут1ысхьагъ. Джаущтэу зэшит1умэ ац1эхэр чылэхэу Аскъэлаерэ Гъобэкъуаерэ къатенагъэх. Пц1ыми, шъыпкъэми, ары къэбарым къы1орэр. Ящэнэрэу Аскъэлае зэкощым, къуаджэу Нэшъукъуае пэч1ынат1эу, Мартэ иджабгъу нэпкъ тет1ысхьэгъагъ.
    Нэшъукъуае игъунэгъоу чылэр зыдэт1ысыгъэгъэ ч1ып1эм «Аскъэлэякъэк1э» непэ еджэх. Ащ зы т1эк1урэ исыхи, ет1ани, къагъэзэжьи, Сэрэежъ 1уашъхьэм дэжь къэт1ысыжьыгъэх. Ащ зэрисыгъэр къэзыушыхьатырэ щысэ горэ къэсхьын. Аскъэлэепщым апэрэ нысэр къызыфащэм, бгышъхьэ лъагэм къехэу Мартэ нэс псыхьэ зэрэмык1ощтым пае, Мартэ къулэджэ куу къыхаригъэщи, къуаджэр зытес бгышъхьэм къыраригъэщэл1эгъагъ. Ащк1э благъэ фэхъугъэ К1эмыгуепщым илъэк1 ригъаш1эмэ ш1оигъуагъ. Къуладжэр Мартэ зыщеуал1эрэм дэжь «Сэрэежъ 1уашъхьэк1э» еджэхэу хъурэябзэу 1ошъхьэшхуагъ. Ащ ылъапсэ ушыумэ укъыдэмыщынэу къулэджэ куу и1агъ. Аскъэлаемэ а 1уашъхьэр япытап1эу щытыгъ.
    Ащ нэмык1эу «Аскъэлэякъэр» а1озэ нэшъукъуаехэр а бгышъхьэу чылэр зытесыгъэм еджэх.
    Джыри къэбар цып. Стамбулик1ыжьым фэгъэхьыгъэу аскъэлаемэ гъыбзэ аусыгъагъ. Сыц1ык1угъ ар тичылэ л1ыжъхэу Нат1экъо Пщымафэрэ Л1ыхъук1э Мыхьамодэрэ къа1оу зызэхэсэхым. Сатырит1у сыгу къэк1ыжьырэр:
     «Мыстхъэ бынны гущэм ич1ык1эхэр къызажъуи,
       Жъогъок1э к1ахьыри къызежьэм,
       Тызэрэунэхъуным сенэгуягъи».

     «Мыстхъэ бын» зыфи1орэр Аскъэлае икъок1ып1э лъэныкъок1э бгышъхьэ к1ыбым илъ лэжьэп1э ч1ыгушху. Агъэфедэу, ажъоу зыхъугъэщтыр джы чылэр зыдэщысым къызэт1ысыжьыр арыщт.
    Аскъэлае непэ зыдэщыс ч1ып1эм къызыт1ысыгъэ уахътэм шыхьат техъухьэу джыри къыхэзгъэхъожьын: 1887-рэ илъэсым Гырунэ (Агъэлым) къик1ыжьыхи унэгъо заулэ шапсыгъэмэ ахэт1ысхьэхи, илъэс пш1ык1ут1о ахэсыгъэх. 1899-рэ илъэсым ахэр Аскъэлае къыдэт1ысхьажьыгъагъэх. Сэ сятэ, Гедыоджэ Пщымафи, ахэм ахэтыгъ. Ахэм а1оу бэрэ зэхэсхыгъэ: «Аскъэлаемэ такъызыхэт1ысхьажьым, емызэкъуаехэмрэ аскъэлаехэмрэ зызэт1ысыл1эжьыгъэхэр джыри илъэс щэк1ым нэсыгъагъэп».
     
    Къэзы1отэжьыгъэр ГЕДЫОДЖЭ Хьис

                                   *******
    Аскъэлаехэр джы зыдэщысхэм икъыблэ-къок1ып1э лъэныкъок1э бгым тесхэзэ, Нэшъукъуае дэжь к1онхэу къыхахьи, за1эти кощыгъэх. Нэшъукъуае джы зыдэщысым икъок1ып1э лъэныкъок1э, Мартэ псыхъо иджабгъук1э, бгыч1эм ч1эт1ысхьагъэх. Илъэсищэ фэдизрэ ащ къыщысыгъэх, аскъэлэе къэхалъи щыря1э хъугъагъэ.
    А къэхалъэр нэужым нэшъукъуаемэ якъэхалъэ хъужьыгъэ.
    Хьэлат1э ипсын а1оу аскъэлэе къэхалъэм дэжь Мартэ нэпкъыч1эм дэтыгъ. Ащ ращызэ, псыр 1офыш1э губгъом щы1эмэ афащэщтыгъэ.
    Илъэсищэ ащ къыщысыгъэхэу къыздик1ыгъэгъэ хэп1эжъым къэк1ожьыгъэх, ау бгышъхьэм дэмык1оежьыхэу Мартэ нахь пэблагъэхэу, ащ к1эрыпхъагъэхэу псыхъо ныбэм дэт1ысхьагъэх. Ащ къэкощыжьынхэм ыпэк1э ц1ыф куп къызыхагъэк1и къэк1огъагъ. Ащыгъум а ч1ып1эм чъыг шъэджашъэхэр итыгъэх, пэнэ кондэ цунхэри уахэк1ын умылъэк1ынэу ахэм ак1эпхъэгъагъ, чъыг зэрымыт ч1ып1эмэ мэкъоу арытыр мэкъу к1ыр мэкъушхоу, ащ ыч1эгъэгъ цумпэр ч1изэу алъэгъуи (джы къызынэсыгъэми чылэгу къэхалъэм цумпэ къыдэк1э), агу рихьи, къак1охи, т1ысыгъагъэх. Т1эк1у-т1эк1узэ чылэм зиушъомбгъугъ.

    Къэзы1отэжьыгъэр БЭГЪУШЪЭ Нухь Заубэч ыкьу.
    Зытхыгъэр ТХЬАРКЪОХЪО Юныс.
     

    Аскъэлае ихьаблэхэр

    Ижъык1э къызэра1отэжьырэмк1э, Аскъэлае джыдэдэм зыдэщысым къэмыт1ысыжьызэ бэк1аерэ кощыгъэ. Гущы1эм пае, Блэнао ижэпкъы тесыгъэу, Сэрэежъ 1уашъхьэм тесыгъэу, зы куп гори ахэк1и Нэшъукъуаемэ адэжь к1охи т1ысыгъагъэхэу а1о. Ау джы-дэдэм зыдэщысым лъапсэу и1эр Къоджак1эк1э тызаджэрэм ипчэгу ары. Ащ къынэуж адрэхэр хьэблэ-хьаблэу, чылэ ц1ык1у п1оми хъунэу, е зэрэл1акъоу къак1элъырыт1ысхьажьыхэзэ, чылэм зиушъомбгъугъ. Гущы1эм пае, джыдэдэм чылэр зыдэщысым икъыблэ лъэныкъок1э Псэгъубэ ичылэ щысыгъэу а1о.
    Ахэри къяк1ужьыгъагъэх, джыдэдэми псэгъубэкъохэр дэсых. Л1ыхъук1э зэтек1ыр Тыкъэм игъусэу къызят1ысыл1эжьым Тыкъэм ш1оигъуагъэр Л1ыхьук1эхьаблэк1э чылэм еджэнхэу арыти, Аскъалкъопщым къэбар фигъэхьыгъ: «Тэ къытхэт1ысхьэжьыгъэшъ, Аскъэлаек1э ахэри к1ощтых, ащ къемызэгъырэмэ Л1ыхъук1э я Тыкъэ, емызэгъкъуаек1э тяджэщт» ы1уи джащ тек1ыгъэу «емызэ-къуаехэк1э» а чылэ цыпэм (къыблэмк1э) пысхэм зэрэчылэу яджэх.
    Станицэу Гривинскэм пэмычыжьэу Агъэлэр а1оу щысыгьэ къуаджэм дэсыгъэхэр шапсыгъэ къыщегъэжьагъэу бжъэдыгъу къэсэу чылэмэ къахэт1ысхьажьыгъагъэх. Тэ тичылэ ахэр къызыдэт1ысхьажьхэм гырунэк1э яджагъэх. Къохьап1эмк1э къызэрик1ыгъэхэр къыхэщэу чылэм икъыблэ-къохьэп1э лъэныкъок1э чылэ гъунэм грунэ хьаблэу 1899 — 1911-рэ илъэсхэм т1ысыгъагъэх.
    Грунэк1э яджэхэу Аскъэлае л1акъохэр дэсых. Ахэр Гедыуаджэхэр, Хьэк1акохэр, Натхъохэр (джыдэдэм дэсыжьхэп), Щэхэл1хэр, Чэтыухъухэр, Козынэхэр, Тэмэкъуаехэр, Хьэшъхъуанэкъохэр, Хьэджалдыйхэр, Джарымэхэр, Мэджэсхэр, Мыгукъохэр (джыдэдэм дэсыжьхэп). Ауж дэдэ къэк1ожьыгъагъэр 1908-рэ илъэсым Мыгукъо Къамболэтэу Пщыкъуй ыкъор арыгъэ.

     
    Къэзы1отэжьыгъэр ГЕДЫОДЖЭ Хьис Пщымафэ ыкъу.
    Къэзытхыжьыгъэр БЭГЪУШЪЭ Налбый Нухьэ ыкъу.
    Категория: Статьи на адыгском. | Добавил: Анцокъо (22.03.2010)
    Просмотров: 1263 | Рейтинг: 5.0/3
    Всего комментариев: 0
    Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
    [ Регистрация | Вход ]