Адыгэ алфавитым тарихъ гъогу к1ыхьэ, гъогу къин къык1угъ. Революцией ыпэк1э ащ икъыхэхын нэбгырэ пчъагъэхэм 1оф даш1агь. 1814-рэ илъэсым апэрэу Нэт1аукъо Шэрэл1ыкъо Хьаджэм арапыбзэм техыгъэу: адыгэ алфавит зэхигьэуцогъагъ. Ащ къык1эльык1уагьэх 1829-рэ илъэсым Грацилевскэм, Л. Я. Люлье 1840-рэ илъэ­сым урысыбзэм къыпкъырык1ыхэзэ адыгэ алфавитхэу зэхагъэуцогъагъэхэр. Латиныбзэр зылъэпсэ алфавити Блэнэо Бат1экъо 1918-рэ илъэсым Константинополь къыщыдигъэк1ыгъагъ. Бэрсэй Умари, Бэгугъэ Ахьмэди, докторэу Пчыхьал1ыкъуи, нэмык1хэми адыгэ алфавитым изэхэгъэуцон 1офышхо даш1агъ. Ау мы зигугъу къэтш1ыгъэ алфавит пстэури егъэджэн-п1уныгъэмк1э агъэфедэн алъэк1ынэу хъугъэп, адыгэхэр гъэсэныгъэм къыфэ1этыгъэнхэмк1э, щы1эныгъэм ар щыпхырыщыгъэнымк1э зэхэгъэуцуак1охэм амал а1эк1элъыгъэп, 1эпы1эгъу къафэхъун гори агъотыгъэп.

Шъыпкъэ, Бэрсэй Умарэ алфавитри зэхигъэуцуи «Адыгабзэм играмматик» зыфи1орэ тхылъыри 1853-рэ илъэ­сым Тифлис къыщыхиутыгъагъ. Ащк1э илъэс заулэрэ ежь ышъхьэк1э Ставрополь гимназием адыгэ льэрыхьэхэм як1алэхэр щыригъэджэгъагъ. Ау бэ темыш1эу а ш1эныгъэ къэк1оп1э закъоу ш1унк1ым къыхэнэфык1ыгъэри к1осэжьыгъагъэ.

Арэу зытехъухьэщтыгъэр, апэрэмк1э, урыс пачъыхьэр къушъхьэч1эс ц1ыфхэр гъэсэныгьъэм фищэнхэм зэрэфэмыягъэр, ят1онэрэмк1э, динлэжьхэр къур1аным фэшъхьафэу нэмык1 гъэсэныгъэ къыхахынэу зэрэпымылъыгъэхэр ары. Ахэмэ апкъ къик1ык1э, сыд фэдэ алфа­вит хахыгъэми гъогу ратыщтыгъэп, хэк1ып1э пстэоу щы1эхэр зэк1э пытэу зэфаш1ыщтыгъэх.

Ащ фэдэ лъэхъан хьылъэм, лъэхъан жъалымым къыхиубытагъ Анцокъо Хьаджыбэч. 

Хьаджыбэч ылъэпкъык1э абдзах, 1846-рэ илъэсым къэхъугъ. Къызыщыхъугъэр Мыекъуапэ пэмычыжьэу щысыгъэ абдзэхэ къуадж. Иц1ык1угъом шахъоуи 1ахъоуи бэрэ къыхьыгъ, лэжьэк1ошхоу щытыгъ, мыпшъыжьэу янэ-ятэхэм адэ1эпы1эщтыгъэ. Ш1эныгьэлэжь хъущтым къуит1урэ пхъуит1урэ и1агъэх. Ахэр Лалыхъу, Нухь, Къадырхъан ык1и Гощэфыжь. Нухьэ 1902-рэ илъэсым къэхъугъ, ар щыпэк1алэу щытыгъ. А Нухъэр ары 1954-рэ илъасым Хьаджэбэч къык1эныгъэ тхыгъэхэр зэк1э тиинститут къезытыжьыгъагъэр. Илъэсий нахь ымыныбжьэу Хьаджыбэч ятэ л1агъэ. Ащ ыуж къулайцыз хъугъэ быныр игъусэу 1870-рэ илъэсым къуаджэу Аскъэлае дэсыгъэ ятэшым дэжь къэк1ожьыгъагъэх.

Хьаджыбэч ц1ыф гъэсэгъэшхощтыгъэ. Арапыбзэр дэгъу дэдэу ыш1эщтыгъэ. Къур1аным къыпкъырык1ырэ ш1эныгъэхэм осэшхо аритыщтыгъэ, ау ш1эныгъэ куухэр зэбгъэгъотынымк1э, гъэсэныгъэм илъэгап1эхэм уанэсынымк1э лъэпкъым еджэк1э-тхак1э егъэш1эгъэн зэрэфаер Хьаджыбэч хьакъэу къыгуры1ощтыгъэ.

Алфавитыр къыхихыным ыпэк1э Анцокъо бзабэхэм язэхэтык1э-гъэпсык1э нэ1уасэ зафиш1ыгъагъ, алфавит зэфэшъхьафыбэу щы1эхэр зэригъэш1агъагъ. Ахэмэ ащыщэу адыгабзэмк1э анахь 1эрыфэгъу хъущт алфавитым хэтыщт макъэхэм ягъэнэфэн ек1ол1ак1эу фиш1ыщт амалхэм бэрэ яусагъ. Ащ къыгъэлъагъорэр Хьаджыбэч ш1эныгъэлэжь къызэрык1оу зэрэщымытыгъэр ары, телъадэу ау сыдми тешъорык1о-теурык1уагъэ къызыхимыгъафэу зыпыхьагъэр 1оф хьылъэу, 1оф къызэрык1оу зэрэщытыр къыгуры1оу алфавитэу рихъухьагъэм гупшысабэ рихьыл1эзэ дэлажьэщтыгъэ. Зэфэхьысыжь инхэр зеш1ым ыуж, макъэу хэтхэмк1э адыгабзэр анахь зыпэблагъэу къыхихыгъэр арапыбзэр ары. Ащ техыгъэу иалфавити 1878-рэ илъэсым зэхигъэуцуагъ.

Алфавитым изэхэгъэуцон а илъэсым ыухыгъагъ нахь мыш1эми, ащ изэхэтык1э-гъэпсык1э ымыгъэразэу, нахь къызэрык1э, нахь гуры1огъош1у зэрэхьуным Хьаджыбэч ильэс 40-м къехъу ет1ани 1оф диш1эжьыгъ. Джарэущтэу мыпшъыжьэу а ш1эныгъэлэжьышхор илъэпкъ фэлэжьагъ.

Алфавитым изэхэтык1э-гъэпсык1э къызэрык1оу щытыгъ. Арапыбзэр дэгъу дэдэу зыш1эщтыгъэ Хьат1энэ Абдул къызэритхыжьырмк1э, ащ хьарыф 68-рэ хэтыгъ. Нэмык1хэми (С. Овчинников) зэрагъэунэфыгъэмк1э, алфавитым хьарыф 71-рэ къыубытыщтыгъэу ары. Нахь тэрэзэу къытш1ош1ырэр А. Хьат1анэм зыфи1орэ пчъагъэр ары. Джы непэ дгъэфедэрэ адыгэ алфавитри а пчъагъэм зэрэш1ок1ырэр хьарыфит1у ны1эп. Ежь Хьаджыбэч адыгабзэм хэт макъэхэр къыритынхэу хьарыф 63-рэ къыхигъэщыгъагъ, ау а пчъагъэм зэк1э макъэхэр къызэримыубытырэр къыгуры1уи, арапыбзэм хьарыфитф къыхихыжьыгъагъ. Джарэущтэу адыгаб­зэм хэт макъэхэр зэк1э къызэлъызыубытырэ алфавитыр Анцокъом ээхигъэуцогъагъ.

Хымабзэ горэм иалфавитк1э илъэпкъ ригъэджэныр Хьа­джыбэч иджэгъуагъ. Ары ык1и къинышхо тырилъагъозэ ежь ыбзэ къигущы1ык1ырэ алфавитыр къызык1ыхихыгъагъэр.

Ау ет1ани диным мыштэ ыш1ырэ 1офэу алфавит зэрэзэхигъэуцуагъэмк1э илъэпкъэгъухэм ащыщыбэхэр лъэшэу къыпэуцужьыщтыгъэх, къенэкъокъущтыгъэх. Ахэм яхьыл1агъэу зэхэгъэуцуак1эм мырэущтэу ытхыгъагъ: «Мы хэгъэгум щызэрагъэфэгъэ адыгэбзэ 1елфыбэм нахьи Стамбол къырахыгъэ 1елфыбэ имыкъу къобэ-бжьэбэ пырэцэ хьарыф шхужьыщэ зэблэщы гъуаехэр нахьыш1у зы1оу пыльхэр къытхэтых».

Джарэущтэу 1ушэу, акъылыгъэ хэлъэу хымэ алфавитым фыщытык1у фыри1эр нафэу къыри1этык1ыщтыгъэ, хигъажьэу къенэкъокъухэрэми ар апэуцужьын ылъэк1ыщтыгъэ. 

Адыгэмэ къак1эхъухьэрэ к1алэхэр Хьаджыбэч а алфавитымкЬ ригъэджэнхэу бэрэ гу1агъэ. Унагъо пэпчъ п1оми хъунэу къык1ухьэзэ ны-тыхэм ялъэ1ущтыгъэ, гъэсэ­ныгъэм имэхьан, уасэу ащ и1эр къафи1уатэщтыгъэ, мыгъэсагъэхэу як1алэхэр къанэхэмэ зэрарышхоу ахэм къафахьырэр агуригъа1ощтыгьэ. «Шъуик1алэхэр сэжъугъэгъасэ шъуц1ыфымэ, ы1оу лъа1оу шъуауж итым сыд зыфешъумытыхэрэр?» — джарэущтэу ыгу е1эжьыгъэу итхылъ 1эпэрытх хитхагъ Хьаджыбэч. Ары шъхьае медрысэм къыч1ащынышъ, як1алэхэр урыс гьэсэныгъэм пагъощыным ты-ныхэр фэягъэхэп, гу тыраш1ыхьэщтыгъэп.

Гукъао нахь мыш1эми, адырэ алфавитхэу ыпшъэк1э зигугьу къэтш1ыгъэхэм афэдэу, Хьаджыбэч иалфавити щы1эныгъэм ч1ып1эшхо щиубытынэу хъугъэп. Ау гъэш1эгъоныр зэхэгъэуцуак1охэм къадэмыхъугъэр Хьаджыбэч къызэрэдэхъугъэр ары. Ежь зэхигъэуцогъэ алфавитымк1э бэдэдэ хъухэу таурыхъхэр, пшысэхэр, гущы1эжъыхэр,  1уры1упчъэхэр, адыгэмэ ятарихъ къыхэхъухьэгъэ хъугъэ-ш1эгъэ гьэш1эгъонхэр къытхыжьыгъэх. Мыхэм осэшхо дэдэ я1, сыда п1омэ илъэсишъэм къехъук1э узэк1ы1эбэжьымэ а лъэхъаным ц1ыфхэм къызэра1отагъэм тетэу апэрэу адыгэбзэ къабзэк1э ахэр къытхыжьыгъэх, наукэ зэфэшъхьафхэм адэлажьэхэрэмк1э а тхыгъэхэр ш1эныгъэ къэк1оп1эшхохэу щытых. Ыпшъэк1э къызэрэс1уагъэу, ыкъоу Нухьэ мыхэр зэк1э тиинститут къыритыжьыгьэх. Непэрэ адыгэбзэ тхык1эм тетэу Нухьэ зэридзэк1ыгъэхэри ахэм ахэлъых.

Алфавитым щы1эныгъэм гъогушхо щимыгъотыгъэми, адыгэмэ тхэн-еджэнымк1э ар  агъэфедагъ. Пстэуми зэльаш1э урыс-япон заом илъэхъан ащ к1онхэу Аскъэлае  щыщхэу агъэхьазырыгъэ адыгэ дзэк1ол1 нэбгырипш1ым Хьаджыбэч иалфавитк1э тхэк1э-еджак1э зэрэригъэш1агъагъэр. С. Овчинниковым къызэритхыжьырэмк1э, а к1алэхэм  ащыщхэр зэошхоу к1орэм къитхык1ыхэти, ежь абзэк1э къатхэщтыгьэх. Ахэм ащыщыгъэх Бэрэтэрэ Айдэмыркъан, Нат1экъо Пэзад, Хьэк1эко Пэзад, Еутых Къадыр ык1и Бэрзэдж Лыулыу.    

Урыс лэжьэк1о къызэрык1охэм сыдигьок1и Хьаджыбэч  ныбджэгъуныгъэшхо адыри1агь. Урыс-Кавказ заом адыгэмэ къафихьыгъэ тхьамык1эгъошхом ахэр рыбгъэмысэнхэу  зэрэщымытыр ащ дэгъу дэдэу къыгуры1ощтыгъэ. Ежьыри бэрэ иныбджэгъу урысхэм ахахьэщтыгъэ, адырэхэри  ягуапэу ыдэжь къак1ощтыгъэх, бэрэ л1ы 1ушыр джэнджэшэгъу аш1ыщтыгъэ, зыгъэгумэк1ырэ 1офыгъуабэхэмк1э 1эпы1эгъу афэхъущтыгъэ. 

Ет1ани Хьаджыбэч зы сэнэхьат дэгъу и1агъэр 1эзэшхуагъэ. Унэ ц1ык1уит1оу и1эм язырэр 1эзэп1э-сымэджэщ унэ ыш1ыгъагъ. Ащ сымаджэхэм щя1азэщтыгъэ, ыгъэхъужьыщтыгъэх. Къэк1ырэуц зэфэшъхьафхэм хэш1ык1ышхо афыри1агъ, 1эзэгъу уцхэр ахиш1ык1ыщтыгъэ, ахэм фэкъулаеу ары1азэщтыгъэ. Ежьыр къулайцызэу псэущтыгъэми, ц1ыфхэм иш1уагъэ зэраригъэк1ыным сыдигъок1и пылъыгъ, фызэш1ок1ыщтымэ гугъэ1энэк1эу хэти ыдэжь 1уигъэк1ыжьыщтыгъэп.

Хьаджыбэч бзэш1эныгъэлэжь къодыягъэп, тхак1оуи щытыгъ п1оми ухэукъощтэп. Ар къэзыушыхьатырэр итхылъ-1эпэрытхэу къыдэмык1ыгъэр ары. Мыщ гупшысэ куу зыхэлъ тхыгъабэхэр дэтых, тарихъым, фольклорым яхьыл1эгъэ угъоигъэхэм нэк1убгъуабэхэр аубыты.

Фольклорым изы нэк1убгъо горэхэм мыщ фэдэ гущы1эжъхэр, гущы1э щэрыохэр 122-рэ хъухэу ахэтых. Ахэм ащыщых:

П1э дагъэмэ пшъхьэ щыфэжь.

Яфедэ ябгъэлъэгъу хъумэ къыошъугъух.

Уиягъэ як1ышъущтмэ къыпщэщынэх.

Акъыл амал гъэк1ыжьыр къэлэм.

Ашъхьапэ хъун яп1о хъумэ уряпый.

А1э уихьан аш1ош1ымэ тыгъужъых.

Акъылыр нэпэгъэлыд.

Зянэк1э гук1эгъу зимы1эхэр хьайуан акъылых.

Ошъуапщэу блэк1ырэм уеджэк1э къыпфэгъэуцуна?

Аубырэр бысым аш1ы,

нэмык1хэри. Мыхэм гупшысэ куухэр ахэлъых, акъыл зыхэпхын гущы1эх. Хьаджыбэч щы1эныгъэ гъогу хьылъэгъогу к1ыхьэ къык1угъ. Ежьыр лъэшэу гумызагъэти бэмэ агъэгумэк1ыщтыгъэ, къыдэмыхъухэрэм ыгуч1э нэсэу агъалэщтыгъэ. А зэк1эми Хьаджыбэч ипсауныгъэ зэщагъэкъуагъ, алэжьагъ. Мэлылъфэгъум и 5-м 1921-рэ илъэсым Хьаджы­бэч идунай ыхъожьыгъ, зыдэсыгъэ къуаджэу Аскъэлае щагъэт1ылъыжьыгъ.

Щэ1эфэк1э ренэу зилъэпкъ фэгумэк1ыгъэ ц1ыф гъэсэгъэшхом джырэк1э фатхыгъэу щы1эр мак1э, ау фатхынэу тапэк1э къэтыр нахьыб. Адыгэ просветительхэу зигугъу аш1ыхэу щы1эхэм а ц1ыфышхом ыц1э ахэгъэхьэгъэн фае. Т1эпызыгъэу щытми ащ и1эпэрытхыхэм якъыдэгъэк1ыни ыуж ихьэгъэн, нэк1убгъуишъэрэ шъэныкъорэм къехъоу зэдзэк1ыгъэ тхылъэу и1эри хэутыным фэгъэхьазырыгъэн фае. Ц1ыфмэ ш1у афэзыш1эрэм ш1у фыщылъ alo. Хьа­джыбэч иш1уш1агъэхэр зэк1эхэмк1и нэрылъэгъу. Ащ къыпкъырык1ыгъэу игупсэгъэ къуаджэу Аскъэлае изы урам горэм Анцокъом ыц1эк1э еджагъэхэми дэгъугъэ.

Тэрэз шъыпкъ ц1ыф гъэсэгъэшхор къызыхъугъэр ильэси 155-рэ зыщыхъурэ мафэр игъэк1отыгъэу зэрэхагъэунэфык1ырэр. Ащ къеушыхьаты Хьаджыбэч иш1уш1агъэхэр ц1ыфхэм зэращымыгъупшагъэхэр, дахэк1э агу зэрилъыр, дахэк1э агу къызэрэк1ыжьырэр. Ар пстэуми анахь саугъэт лъап1.

Мэрэтыкъо Къасым

Гуманитарнэ ш1эныгъэмэ апылъ Адыгэ республикэ институтым бзэмк1э иотдел ипащ, филологие ш1эныгъэхэмк1э доктор, профессор.

Адыгэ макъ. Тыгъэгъазэм (декабрэм) и 4, 2001.