| Статистика |
|---|
Онлайн всего: 2 Гостей: 2 Пользователей: 0 |
|
Аскъэлай (аул Ассоколай)
Каталог статей
Партизан зэшхэр.
Mы тхыгъэр зыфэгъэхьыгъэхэр Адыгеим ыкъо шlагъохэу ыкlи дзэкlолl-патриотхэу подполковникэу Кущмэзыкъо Айтэчрэ старшэ сержантэу Бэтэшэ Ахьмэдрэ. Ахэм Белоруссием дзэ къулыкъур щахьызэ заор къежьагъ. Етlанэ нэбгыритlур зэгъусэнхэ фаеу хъугъэ. 1942 - 1943-рэ илъэсхэм пыим ыштэгъэ чlыгухэм ахэр зэгъусэхэу ащызэуагъэх, Брянскэ мэзхэм ахэтыгъэ партизан бригадэу Кущмэзыкъо Айтэч пащэ зыфэхъущтым хэтыгъэх. Партизан зэшхэм зэо гъогоу акlугъэм къытегущыlэ мыщ къыкlэлъыкlорэр.
Кущмэзыкъо Айтэч 1913-рэ илъэсым мэзаем и 23-м къуаджэу Лахъщыкъуае къыщыхъугъ, мэкъумэщышlэ унагъоу ежь фэшъхьафэу зэшиплlырэ зэшипхъуиплlырэ зыщапlугъэм къихъухьагъ. Ятэ Хъутатэ совет хабзэр ыгукlэ ыштагъэу, къуаджэм щызэхащэгъэ ревкомым икомиссарэу ыкlи итхьаматэу щытыгъ, нэужым зэдэlэпыlэжьныгъэм имэкъумэщышlэ обществэ пэщэныгъэ дызэрихьагъ. 1932-рэ илъэсым Хъутатэ идунай ыхъожьыгъ, унагъом ис бысымгуащэу Зузэ кlэлэ быныр ыпlунэу къылъэхэнагъ. Бэ къиныгъоу зэпачыгъэр, ау унагъом исхэм lофшlэныр шlу зэралъэгъущтыгъэм, зэдэlэпыlэжьхэу зэрэпсэущтыгъэхэм ишlогъэшхо къэкlуагъ.
Айтэч кIалэзэ IофшIэныр ригъэжьагъ. Апэу унэгъо хъызмэтым ищыкlагъэхэр зэшlуихыщтыгъэх, етlанэ ыш ыкlи ышыпхъу нахьыжъхэр зыщылэжьэщтыгъэхэ колхозым ежьыри хэхьагъ. 1929-рэ илъэсым фабричнэ-заводской еджапlэу Краснодар дэтыгъэм чlэхьагъ, ар къызеухым мэшlоку гъогу станциеу Краснодар идепо слесарэу lоф щишlэу ригъэжьагъ.
1932-рэ илъэсым ижъоныгъокlэ мазэ Айтэч Махачкала макlо.Машинист сэнэхьатыр ащ щызэригъэгъотынышъ, мэшlокур зэрифэу зигъэсэн гухэлъ иlагъ, ау 1934-рэ илъэсым ишэкlогъу мазэ дзэм къулыкъу щихьынэу ащагъ.
Полковой еджапlэр къызеухым, шхончэо дивизием хэт полкым младшэ командир эу къулыкъур щихьэу ригъэжьагъ. Пшъэрылъэу иlэр дэгъоу зэригъэцакlэрэм, дзэу зыхэтым иобщественнэ-политикэ щыlакlэ чанэу зэрэхэлажьэрэм афэшl 1937-рэ илъэсым икъихьагъухэм офицер хъуныр Айтэч игъоу къыфалъэгъугъ. Ышнахьыжъэу къалэу Орджоникидзе дзэ къулыкъур офицерэу щызыхьырэм щысэ тырихызэ, хэгъэгум къулыкъу дэгъоу фишlэныр ыгукlэ къыхихыгъэти, офицер хъу зэрэшlоигъор ариlуагъ.
1937-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ Орджоникидзе лъэсыдзэм хэтыщтхэр зыщырагъэджэхэрэ училищэу дэтым курс кlэкlэу щызэхащагъэхэр къеухышъ, Айтэч полкэу зыхэтыгъэм къегъэзэжьы. Ащ илъэс тешlагъэу полкым икомсомол бюро секретарэу щыхадзы, ащ дакlоу коммунистхэм ясатырэхэм ахэуцо ыкlи полкым ипартийнэ бюро хагъахьэ. 1939-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ Кущмэзыкъор ротэм иполитрукэу агъэнафэ, къыкlэлъыкlогъэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ дивизием комсомолымкlэ иполитотдел ипащэ иlэпыlэгъу мэхъу. А лъэхъаным дивизиер Сталинград щыlагъ.Генерал-лейтенант эу И.С. Коневыр зипэщэ я 19-рэ армием ядивизие хахьэщтыгъ. 1941-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ Украинэм щыщ районэу Фастовэ Айтэч дзэу зыхэтыр агъакlо.
Заор къызежьэм Кущмэзыкъор зыхэт дивизиер Къохьэпlэ фронтым хагъахьэ ыкlи гузэжъогъукlэ чlыпlэ хьылъэ ифэгъэ Витебскэ дэжь ахэр ащэх. Смоленскэ екlурэ пыим атакэу къышlыхэрэр зэкlадзэхэзэ, дивизиер пхъашэу мэзао, ау пыир зэрэнахьыбэм ыкlи нахь дэгъоу зэрэуlэшыгъэм къахэкlэу къызэкlэкlонхэ фаеу мэхъу.
Ащ фэдэ заохэм ащыщэу Смоленскэ хэкум щыщ совхозэу Остраган-Кардымовым къыгъэгъунэрэ чlыпlэм щыкlуагъэм я 138-рэ шхончэо полкэу Айтэч зыхэтыгъэр пыим къеухъурэи. А лъэхъаным Кущмэзыкъор ренэу дзэкlолlхэм алъэlэсы, пыим пхъашэу пэуцужьынхэм ахэр къыфеlэтых, атакэм бэрэ зилъищэхэуи къыхэкlы. Полкым ибатальонхэм ащыщ икомандир къызауlэм, ащ ычlыпlэ Айтэч псынкlэу иуцуагъ ыкlи дзэкlолlхэр пыим пхъашэу еэонхэм фызэхищагъэх.
Дивизием хэтхэр гъэры ашlынхэм фашистхэр лъэшэу пылъыгъэхэми, зи къадэхъугъэп. Пыим къаришlылlэрэ атакэхэм защадзыезэ, полкым хэтхэр ащ къыlэкlэкlыжьынхэ алъэкlыгъ. А чlыпlэм лlыгъэу къыщыхэфагъэм фэшl 1941-рэ илъэсым шышъхьэlум и 9-м Жъогъо Плъыжьым иорден Айтэч къыфагъэшъошагъ.
Нэужым генерал-лейтенантэу М.Ф. Лукиныр зипэщэ я 16-рэ армием Кущмэзыкъор зыхэт дивизиер хагъахьэшъ, Смоленскэ дэжь щыкlогъэ зэо хьылъэхэм ахэлажьэ. Тхьамэфитlум къыкlоцl пыир псыхъоу Днепрэ къызэпыримыгъэкlэу ыкlи къалэм къыдимыгъахьэу дивизиер пэlулъыгъ. Танкхэр, авиациер, артиллериер ыкlи нэмыкl lашэхэр бэу зэриlэхэм къыхэкlэу пыим Смоленскэ ыштагъ.
1941-рэ илъэсым иlоныгъо мазэ и 30-м Москва штэгъэным фэгъэхьыгъэ наступлениехэр фашистхэм къашlыхэу рагъэжьагъ. Смоленскэ хэкум щыщ къалэу Ельнэ дэжь зэо хьылъэу щыкlуагъэхэм пыим къащишlырэ атакэхэр зэкlэзыдзэхэрэ шхончэо полкым ибатальонэу капитанэу Д.Ф. Кругловыр зипащэм дивизием иполитотдел къыгъэкlуагъэу Кущмэзыкъор щыlагъ. Батальоным хэтхэр пыим къыухъурэигъэх ыкlи чlыпlэ хьылъэ зефэхэм командирхэр, политработникхэр, коммунистхэр ыкlи комсомольцэхэр дзэкlолl къызэрыкlохэм щысэтехыпlэ афэхъунхэм Кущмэзыкъом къыфиlэтыщтыгъэх. Чlыпlэу зыдэщыlэхэр дэгъоу агъэфедэхэзэ, нахьыбэрэ чэщэу къызэкlакlохэзэ, батальоным хэтхэр Можайскэ къэсыгъэх ыкlи ащ дивизием щыхэхьажьыгъэх.
Ащ фэдэу щытхъу хэлъэу батальоныр чlыпlэ хьылъэ къызэрикlыжьыгъэм Кущмэзыкъо Айтэчи иlахьэу хэлъыгъэр макlэп. А уахътэм адыгэ кlалэм зэо зэфэшъхьафхэм лlыгъэу къащыхэфагъэм ыкlи дзэкlолlхэр зылъищэнхэ зэрилъэкlырэм къахэкlэу батальоным икомиссарыцlэ къырапэсыгъ.
Нэмыцхэр Москва аштэным кlэхъопсыщтыгъэх. Фронтым ичlыпlэ пстэуми зэо пхъашэхэр ащыкlощтыгъэх. Ахэм ащыщэу Москва пэмычыжьэ къалэу Звенигород щыкlогъэ заом тыгъэгъазэм и 3-м Айтэч ыбгъэ хьылъэу къыщауlагъ ыкlи госпиталым ащагъ.
Охътабэрэ къеlэзагъэх. 1942-рэ илъэсым игъатхэ Кущмэзыкъор Москва макlо ыкlи Къохьэпlэ фронтым иполитуправление ирезерв хагъахьэ. Ошlэ-дэмышlэу Къохьэпlэ партизан движением иштаб адыгэ кlалэр ащэ, ежь ишlоигъоныгъэкlэ мэзитlум къыкlоцl агъэхьазырынышъ разведывательнэ-диверсионнэ купэу пыим ыштэгъэ чlыпlэм рагъэтlысыкlыщтым пащэ фашlынэу къыраlо. Щэуцогъо пыим тидзэу къыдзыхьагъэхэм ахэтыгъэ ыкlи заом ичlыпlэ зэфэшъхьафыбэм ащызэогъэ адыгэ кlэлэ чаным игъоу къыфалъэгъугъэм дырегъаштэ.
Купэу рагъэтlысыкlыщтыр зыщызэхащэрэ уахътэм ошlэдэмышlэу Айтэч Москва иурамэу Горькэм ыцlэкlэ щытым тет хьакlэщэу «Националым» дэжь ичlыпlэгъу адыгэ кlалэу Бэтэшэ Ахьмэд щыlокlэ. Ахэр ыпэкlэ зэрэшlэщтыгъэх, ау бэшlагъэу зэрэлъэгъугъагъэхэп. Кущмэзыкъор Москва зыкlыщыlэр къызыфеlуатэм Ахьмэд къелъэlугъ ежьыри а купым хигъэхьанэу. Партизан штабым игъоу ар елъэгъушъ, ятlонэрэ адыгэ кlалэри а купым хагъахьэ.
Бэтэшэ Ахьмэдэу 1980-рэ илъэсым Москва мы тхыгъэм иавтор зыщыlукlэгъагъэр къуаджэу Аскъэлае 1918-рэ илъэсым къыщыхъугъ.Илъэсиплl ыныбжьэу ятэ-янэхэр имыlэжьхэу ар къэнагъэти, Краснодар опытнэ-показательнэ еджэпlэ-интернатэу дэтыгъэм чlагъэхьагъ.1936-рэ илъэсым Адыгэ педагогическэ техникумыр къыухыгъ, ау кlэлэегъэджэ lофшlэным зыфигъэзагъэп. Къалэм дэт универмагым lоф щишlагъ. 1938-рэ илъэсым ижъоныгъокlэ мазэ Москва кlуагъэ. Кlочlэшхоу ыкlи спортым лъэшэу пыщагъэу зэрэщытым къыхэкlэу къалэм и Ленинскэ район щызэхэщэгъэ обществэу «Спартакым» физрукэу lоф щишlэу регъажьэ. Бащэ темышlэу шъхьэгъуси зэрегъэгъоты. 1940-рэ илъэсым иlоныгъо мазэ Ахьмэд дзэм ащэ ыкlи Белоруссием икъохьэпlэ гъунапкъэ щыlэгъэ гаубичнэ-артиллерийскэ полкым къулыкъур щехьы. Ащ ыуж авиаполкым иавтомашинэ батальон хагъэхьагъэу къулыкъур ыхьызэ, Хэгъэгу зэошхор къежьэ. 1941-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ къалэу Ржев дэжь щыкlогъэ заохэм Ахьмэд ышъхьэрэ ылъакъорэ хьылъэу къыщауlэхэшъ, фронтым къыlуащы. Загъэхъужькlэ зигъэпсэфынэу мэфэ заулэ къыратышъ, Москва къэкlо, джа лъэхъаным адыгэ кlэлитlур ащ щызэlокlэх. Партизан купым нэбгырэ 24-рэ хагъэхьагъ. Ахэр дэгъоу агъэхьазырыгъэх ыкlи зэкlэми заом охътэ шlукlае щызэпачыгъэу щытыгъ. 1942-рэ илъэсым lоныгъом и 9-м майорэу Кущмызэкъо зипэщэ партизан купыр Смоленскэ хэкум щыщ псэупlэу Корондовкэ дэжь щырагъэтlысыкlы. Мухинскэ мэзым хэтыгъэ партизанхэм ыкlи гупчэм зэпхыныгъэ адыриlэу пшъэрылъэу щытхэм ягъэцэкlэн Кущмэзыкъор фежьэ. Разведчик-диверсантхэр пыим ехьылlэгъэ къэбархэр къызlэкlэгъэхьэгъэнхэм яшъыпкъэу фежьэх. Чlыпlэу зыдэщыlэхэм елъытыгъэу гъогухэм лагъымэхэр ащычlалъхьэх, мэшlоку гъогур къагъао, лъэмыджхэр зэхакъутэх, пый мэшlокухэр дагъэчъэхых, фашистхэм ащыщхэр аукlых ыкlи ящыкlэгъэ «бзэгухэр» къызlэкlагъахьэх. Партизанхэм анахьэу анаlэ зытырагъэтыщтыгъэр пыидзэхэр зыдэщыlэ чlыпlэхэр ыкlи ахэм япчъагъэ зыфэдизыр зэгъэшlэгъэнхэр ары. Пшъэрылъэу яlэхэр агъэцэкlэнхэм фэшl разведчикхэм загъорэ пый шъуашэ зыщалъэу къыхэкlыщтыгъ. Партизан купыр пыим ыубытыгъэ чlыпlэм мэзитфым къыкlоцl итыгъ. А уахътэм пыим фэгъэхьыгъэ къэбар зэфэшъхьафыбэ къаугъоигъ ыкlи гупчэм lэкlагъэхьагъ.Кущмэзыкъом ыкlи ар зипэщэ партизан купым зэшlуахыгъэ пстэуми партизан движением и КъохьэпIэ штаб осэшхо къафишlыгъ. 1943-рэ илъэсым мэзаем и 5-м Кущмэзыкъо Айтэч я 3-рэ Клетнянскэ партизан бригадэм икомандирэу агъэнэфагъ. Ежь зипэщэгъэ купыри ащ хэхьагъ, бригадэм нэбгырэ 200 фэдиз хэтыгъ. Бригадэм икомиссарыгъ Клетнянскэ райисполкомым итхьаматэу ыкlи зэхащэгъэ партизан отрядым ипэщагъэу Алексей Глебовыр.Мэкlэ-макlэзэ бригадэм хэтхэм япчъагъэ нэбгырэ 1800-м хьазырэу нэсыгъ. Бригадэр отрядищ хъущтыгъэ, отрядхэр ротэхэу, взводхэу, отделениехэу гощыгъагъэх. Ар зыфэlорышlэщтыгъэр партизан движением и Къохьэпlэ штаб ары ыкlи пшъэрылъэу иlэхэр зыщигъэцакlэщтыгъэхэр Брянскэ, Смоленскэ, Могилевскэ, Гомельскэ хэкухэм къагъэгъунэрэ чlыпlэхэр арых. Анахьэу ахэм къафэгъэзэгъагъэхэр мэшlоку гъогу магистральхэу Гомель - Брянскэ, Брянскэ - Рославль, Мглин - Рославль, Унеча - Кричев, Унеча - Клинцы зэзыпхыхэрэр къэгъэогъэнхэр арыгъэ.
А лъэхъаным хэгъэгум дзэполитикэ гъэпсыкlэу илъыгъэр лъэшэу хьылъагъэ. Курскэ дугам дэжь наступлениешхо къыщишlынэу пыим зигъэхьазырыщтыгъ, а чlыпlэм дзэхэр бэдэдэу, техникэр къыритэкъулlэщтыгъэх. Эшелонхэр зэуж итхэу ащ къакlощтыгъэх, ахэр Брянскэ хэкум къызэпырыкlыщтыгъэх. Ащ къыхэкlэу командованиемкlэ а чlыпlэм мэхьанэшхо иlэ хъугъагъэ.
Айтэч зипэщэ партизан бригадэм ащ лъэшэу зыщигъэчанын фэягъэ. Партизан движением и Къохьэпlэ штаб ипащэу полковникэу А. Прохоровым характеристикэу Кущмэзыкъо Айтэч фитхыгъагъэм мырэущтэу къыщиlощтыгъ: «Партизан движением изэхэщэкlо дэгъу шъыпкъэу зыкъигъэлъэгъуагъ, заохэм чанэу ахэлэжьагъ, Ленинымрэ Сталинымрэ япартие иlоф фэшъыпкъэ командир. Пэщэныгъэ зыдызэрихьэхэрэм лъытэныгъэ ин къыфашlы».
Партизан бригадэу Кущмэзыкъо Айтэч зипащэм хэтхэм пыим зэрарэу рахыгъэр макlэп. Ахэм дзэ эшелон 37-рэ дагъэчъэхыгъ, лъэмыдж 20-м ехъу къагъэуагъ, связым илиние километри 7-м ехъу мыхъужьынэу ашlыгъ, мэшlокугъогу полотном щыщ километри 4-м ехъу зэхакъутагъ ыкlи цlыф псэупlэхэу Вязовая ыкlи Педерятино зыфиlохэрэм пый-полицейскэ гарнизонэу адэлъыгъэхэм атебанэхи, фашист ыкlи къумэлэ нэбгырэ 200-м ехъу аукlыгъ.
Командир пшъэрылъхэр ыгъэцакlэхэзэ, Айтэч анахьэу къызщахэщыгъэр 1943-рэ илъэсым ижъоныгъокlэ мазэ Курскэ дугам щыкlогъэ заор рагъэжьэным ыпэкlэ мазэрэ ныкъорэ щыlэу пыим къаришlылlэгъэ зэо хьылъэхэр арых. Дзэкlолl мин 50-м нахь мымакlэу зыхэтыгъэхэ дивизие ыкlи полк пчъагъэ пыим Курскэ къыритэкъулlэгъагъ, ащ дакlоу брянскэ партизанхэр зэхэгъэтэкъогъэнхэ гухэлъыр иlэу карательнэ экспедицие зэхи-щэгъагъ. Партием и Клетнянскэ подпольнэ райком пыим гухэлъэу иlэхэр зызэрегъэшlэхэ нэуж партизан бригадитфымэ акlуачlэ зэрагъэуlуи, пыидзэхэм апэуцужьынэу ыкlи афэлъэкlыщтым фэдиз зэрар арахынэу рахъухьагъ. Анахь пшъэрылъ хьылъэ зыфашlыгъагъэр Кущмэзыкъо Айтэч зипэщэ бригадэр ары.
Ащ псыхъоу Ипуть зэпичынышъ, селоу Корсикэм екlун фэягъэ. Псыхъом телъ лъэмыдж закъор пыим лъэшэу къыгъэгъунэщтыгъ. Бригадэм икомандир иприказкlэ разведкэ lофшlэнхэу зэшlуахыгъэхэм къащагъотыгъ псым зэпырыкlыпlэу иlэхэр, ахэм зы чlыпlэ къахахыгъ партизанхэр псыхъом икlыхэ зыхъукlэ пэрыохъу къыщафэмыхъунхэу.
Жъоныгъуакlэм и 19-м чэщым бригад эр с елоу Добрая Корна зыфиlорэм дэжь мэз гъунэм къыщыуцугъ, нэфылъэ къэштэгъум тырагъафи, псыхъор зэпачыгъ. Ащ д эжьым разведчикхэм къэбар къалъагъэlэсыгъ пыидзэ полкым фэдиз псыхъоу Ипуть къызэпырыкlыгъэу ежьхэр зыдэщыlэ лъэныкъом къакlохэу. Ащ къылъыкlуагъэх къэбархэу пыидзэ полк заулэ нэмыкl чlыпlэхэми къызэрарыкlыхэрэм фэгъэхьыгъэхэр. Пыим гухэлъэу иlагъэр партизан отрядыр къэухъурэигъэныр арыгъэ. Апэу пыим езэоныр езгъэжьэгъагъэр отрядэу М. Шкляровыр зипэщагъэм щыщ ротэр арыгъэ. Ащ дакlоу Г. Горбачевыр зипэщэгъэ отрядыми пыим езэоныр ригъэжьагъ. А чlыпlэм партизанхэм лlыгъэ зэрахьэу щызэуагъэх, ау пыидзэхэр бэкlэ ежьхэм къызэряхъурэм къыхэкlэу яlофхэр хьылъэ къэхъугъэх. Отрядхэм lэпыlэгъу афэхъунэу Айтэч Клетнянскэ отрядым щыщ ротэу К. Бронниковыр зипащэр афигъэкlуагъ. Ошlэ-дэмышlэу пыим зэрэтебэнагъэхэм къыхэкlэу зэкlэкlон фаеу хъугъэ. Ащ дэжьым пыим дзэкlолl 40-м ехъу щышlокlодыгъ.
Ащ ыуж пыидзэу а чlыпlэм къыщызаохэрэм япчъагъэ джыри къыхагъэхъуагъ, ащ гухэлъэу зыфигъэуцужьыгъэр партизанхэр мэзым химыгъэхьанхэр ыкlи къыухъурэинхэр ары. Зыкlуачlэ нахьыбэ пыим гъэхъагъэ хэлъэу уезэоным фэшl гъэфедэгъэн фэе амалхэр Айтэч къыхихыщтыгъэх. Зэо хьылъэхэм ауж а чlыпlэр отрядхэм къабгыни, псыхъоу Надвэ къызэпачи, ащ исэмэгу нэпкъ зыщагъэпытагъ. Ар псынкlэу зэрагъэцэкlагъэм фэшl пыим гу къалъитагъэп, партизанхэр зыхэмысыжьыхэ мэзым бомбэхэр хадзэнхэр зэпагъэущтыгъэп. Сыхьатыр 11-хэм адэжь артиллерие ыкlи миномет омакъэхэм, пый авиацием къыридзыхырэ бомбэхэм амакъэ лъэшэу зыкъиlэтыгъ. Партизанхэр зыдэщыт чlыпlэр пыим зэригъэшlагъ, ащ лъыпытэу атакэм къежьагъэх, ау псыхъор къызэпичын ылъэкlыгъэп.
Партизанхэр пхъашэу къызэрапэуцужьыгъэхэм къыхэкlэу дзэкlолlэу пыим шlокlодыгъэр багъэ ыкlи ащ лъыпытэу къызэкlэкlон фаеу хъугъагъэ. Ау бащэ темышlэу атакэхэр пыим къаришlылlэхэу къыригъэжьэжьыгъ, джарэущтэу мэфэ заулэ зэлъыкlуагъ. Сыдэу щытми, партизанхэр кlочlэгъу афэмыхъоу гитлеровцэхэр ыпэкlэ къылъыкlотагъэх. А заохэм ащыщ Айтэч къыщауlагъ, ау бригадэм пэщэныгъэ дызэрихьаныр зэпигъэугъэп. 1943-рэ илъэсым ишышъхьэlу мазэ Курскэ дугам пыидзэхэр зыщызэхакъутэхэ нэуж, советскэ дзэхэр къохьапlэмкlэ апэ рагъэхъоу рагъэжьагъ. Партизан бригадэу Кущмэзыкъо Айтэч пэщэныгъэ зыдызэрихьэщтыгъэр мэшlоку гъогу транспортым иlофшlэн зэщыгъэкъогъэным ыкlи мэшlоку гъогумкlэ зэращэхэрэ дзэкlолlхэр, техникэр гъэфыкъогъэнхэм, псэупlэ чlыпlэхэм ащыпсэухэрэр къэухъумэгъэнхэм афэгъэхьыгъэ lофтхьабзэхэр зехьэгъэнхэр ары.
Шышъхьэlум и 22-м бригадэм хэт партизанхэм къалэу Мглинскэ дэт хьапсым чlэсхэр шъхьафит шlыжьыгъэнхэм фэгъэхьыгъэ операциер зэхащэгъагъ. Планэу зэхагъэуцуагъэр агъэцакlэзэ, нэбгыри 9 зыхэт купэу старшинау С. И. Тюхиныр зипащэм а пшъэрылъыр ыгъэцэкlэнэу ригъэжьагъ. А купым фашистхэм апэшlуекlорэ австрийцэу Франц Габерль хагъэхьагъ. Ар исэнэхьаткlэ врачыгъ, нацизмэм ишъыпкъэу пэшlуекlощтыгъ, щэуцогъэ агъэтlысыгъагъ, 1942-рэ илъэсым фронтым ащэгъагъ. Ар зыхэтыгъэ дзэ частыр партизанхэм зао яшlылlэгъэным фэгъэзэгъагъ. 1943-рэ илъэсым игъатхэ зигъэбылъи, частэу зыхэтыгъэм къыхэкlи, чэщ-мэфэ заулэрэ мэзым хэтыгъэу партизанхэм аlукlагъ. Джарэущтэу партизан отрядым хагъэхьэгъэ Франц лlыгъэ хэлъэу пшъэрылъэу фашlыхэрэр ыгъэцакlэщтыгъэх. Ар купэу къызфэтlуагъэм гестапэм имайор шъуашэ щыгъэу хэтыгъ. Ары купым пшъэрылъэу иlэм игъэцэкlэкlо шъхьаlэу щытыгъэр. Мафэу агъэнэфагъэм партизанхэу нэмыц шъуашэ зыщыгъхэр ыкlи пый автоматхэр зыlыгъхэр пшъэрылъэу яlэм игъэцэкlэн фежьагъэх. Чэщым хэкlотагъэу къалэу чъыерэм ахэр дэхьагъэх.
Патрулым хэт нэбгрэ пчъагъэу ядокументхэр зыуплъэкlунхэу разведчикхэм къапэуцугъэхэр аукlыгъэх, хьапсыр къэзгъэгъунэщтыгъэ нэбгыри 10-ри ахэм адагъэкlуагъ.
Къатищэу зэтет хьапсым ипчъэхэр къыlуаубгъукlыхи, хьапсчlэсхэр зэкlэ къарагъэкlыгъэх. Ахэр нэбгырэ 84-рэ хъущтыгъэх, нэбгырищ ахэтыгъ укl атыралъхьагъэу, ахэм ащыщыгъ зы партизан-разведчики.
Пшъэрылъэу фашlыгъэр партизан купым щытхъу хэлъэу ыгъэцэкlагъ. Щэ закъуи рамыгъэкlэу ар зэшlуахыгъ. Ащ къыхэкlэу къалэм зи бырысыр къыдэтэджагъэп, разведчикхэри рэхьатэу ялагерь къэкlожьыгъэх.
Ахэм къыздащагъ нэбгырэ заулэу пыим езаохэ зышlоигъохэр. 1943-рэ илъэсым игъэмафэ партизан движением и Гупчэ иунашъокlэ Кущмэзыкъо Айтэч зипэщэ бригадэм щыlагъ заом ыкlи партизанхэм афэгъэхьыгъэ тхылъ пчъагъэ зытхыгъэ Д. А. Щегловыр. Партизанхэм ящыlакlэрэ язэуакlэрэ защигъэгъуази, ащ ылъэгъугъэр ыкlи зэхихыгъэр зэкlэ итхылъэу «Три тире. Уполномоченный военого совета» зыфиlорэр ытхыгъ. Мары ащ Айтэч ехьылlагъэу къыщыхигъэщыгъэр: «Заом илъэхъан Кущмэзыкъор игъусэ партизанхэм дахэу афыщытыгъ, цlыфхэм адэгущыlэным лъэшэу фэlэпэlэсагъ. Партизанхэр зэкlэ ащ ыцlэкlэ машlуи пси ахэхьанхэм фэхьазырыгъэх. Ар лlы ищыгъэу щытыгъ.
Ынэгу кIыф хьазырыгъ. Сыдигъуи ащ цlыфхэм зыфаехэр къаригъаlощтыгъ, зэпимыгъэоу ядэlущтыгъ, етlанэ гущыlэ къызэрыкlохэмкlэ зыфаер агуригъаlощтыгъ».
Фашистхэр Кущмэзыкъо Айтэч лъэшэу къыщыщынэщтыгъэх. Ар къэзыушыхьатырэр къалэу Рославль икомендант ащ ышъхьэ пае нэмыц маркэ мин 25-рэ ытыщтэу зэриlощтыгъэр ары. А къэбарыр Айтэч къызылъэlэсым, сэмэркъэу кlэкlэлъэу ыlогъагъ: «Кущмэзыкъом ышъхьэкlэ ар мэкlэ дэд».
1943-рэ илъэсым иlоныгъо мазэ, Брянскэ хэкум фашистхэр зырафыжьыгъэхэм ыуж бащэ темышlэу, Кущмэзыкъор сымэджэ хьылъэ хъугъэ ыкlи пыим ыlыгъ чlыпlэм къыращи, къалэу Муром (Владимирскэ хэку) щеlэзэнхэу къащэгъагъ. Джащ дэжьым илъэсым къыкlоцl пыим ыубытыгъэ чlыпlэхэм арытхэу зэгъусэхэу щызэогъэхэ Кущмэзыкъо Айтэчрэ Бэтэшэ Ахьмэдрэ щызэгокlыгъэх. Лlыгъэшхо зэрэхэлъыр къэзгъэлъэгъогъэ комбригыр отрядым къэкlожьынэу хъугъэп.
1944-рэ илъэсым имэзэе мазэ курорт къалэу Геленджик идзэ комиссарэу ар агъэнэфагъ. Ащ текlоныгъэшхом и Мафэ щыпэгъокlыгъ.
Пыим ыубытыгъэ чlыпlэхэм арысыгъэ партизанхэм япащэу Кущмэзыкъо Айтэч командованием осэшхо фишlызэ, Быракъ Плъыжьым иорден ыкlи медалэу «Хэгъэгу зэошхом ипартизан» зыфиlорэм иапэрэ степень къыратыгъэх. Пэшlорыгъэшъэу ар подполковник ашlыгъ.
Джащ фэдэу Бэтэшэ Ахьмэд игъэхъагъэхэри хагъэунэфыкlыгъэх. Ащ ыбгъэ къагъэдэхагъ Хэгъэгу зэошхом иорденэу я ll-рэ степень зиlэмрэ медалэу «Хэгъэгу зэошхом ипартизан» зыфиlорэм иа l-рэ степеньрэ.
Лlыгъэшхо зыхэлъ ыкlи щынэ зымышlэрэ цlыфэу, сыд фэдэ чlыпlэ ифагъэми хэкlыжьыпlэ тэрэз къыфэзгъотын зылъэкlэу щытыгъэ Ахьмэд партизанхэм лъэшэу лъытэныгъэ фашlыщтыгъ ыкlи ахэм зэхащэгъэ зэуабэхэм ар ахэлэжьагъ. Наградной тхьапэу Ахьмэд пае атхыгъэм къыщиlощтыгъ гъогоу Брянск - Рославль тетыгъэ телеграф-телефон пкъэу 87-рэ, пхъэм хэшlыкlыгъэ лъэмыджиплl, мэшlоку гъогум ичlыпlэ заулэ къызэригъэуагъэхэр. Зэкlэ пшъэрылъэу къыфашlыхэрэр уахътэу къыфагъэнэфагъэм тефэу ащ зэшlуихыщтыгъэх, мэхьанэ ин зиlэ къэбархэр командованием lэкlигъахьэщтыгъэх. Клетнянскэ районым щыщ псэупlэу Вязовоим ипый гарнизон партизанхэр зытебанэхэм апэ итыгъэ купым хэтэу Ахьмэд пый дзэкlолl 20 фэдиз ыукlыгъ, район гупчэу Падерятино дэлъыгъэ пый гарнизоныр зэхакъутэ зэхъум фашист 15 фэдиз хигъэфагъ.
Командованием «бзэгу» ищыкlагъэ зэхъум Кущмэзыкъом иунашъокlэ разведкэ кlощт купищ зэхащагъ, ахэм ащыщэу нэбгыри 8 хъущтыгъэ купым Бэтэшэ Ахьмэд пащэ фашlыгъ.
Охътабэрэ ахэр лъыхъуагъэх, ау къадэхъугъэ щыlэп. Ахьмэд зипэщэ купым гъогум пэмычыжьэу зыщигъэбылъыгъэу, ащ къырыкlощтым ежэхэзэ, штабым имашинэ къэлъэгъуагъ.
Ащ гранатхэр тырадзагъэх ыкlи автоматхэмкlэ ор даублагъ. Машинэр акъутагъ, ащ исыгъэ дзэкlолlиплlыр аукlыгъ ыкlи нэмыц капитанымрэ шоферымрэ гъэры ашlыгъэх. Джащ фэдэу радио станциер, ащ икодхэр, шифрэр ыкlи секретнэ документхэу мэхьанэ зиlэхэр къызlэкlагъэхьагъэх. Нэужым ахэр партизан движением иштаб арагъэхьыгъэх. Документхэм къызэрагъэлъагъощтыгъэмкlэ, Къохьэпlэ фронтым я 110-рэ лъэсыдзэ корпусыр командованием къыхищыгъэу, фронтым икъыблэ чlыпlэ ыгъакlощтыгъ. Дзэкlолlхэр мэшlокум зыщырагъэlыстхьанхэу къыlощтыгъэр станциеу Унеча арыгъэ. А къэбарыр къызфагъэфеди, 1942-рэ илъэсым шэкlогъум и 10-м чэщым тисамолетхэм станцием бомбэхэр тырадзагъэх.
Джащ фэдэу Бэтэшэ Ахьмэд зипэщэ купым хьылъэзещэ машинитф зыхэт пый колоннэр зэхикъутагъ. А чlыпlэм пый нэбгырэ 14 щаукlыгъ ыкlи унтерофицерыр гъэры ашlыгъ. Къызэрэнэфагъэмкlэ, машинэхэм гъомылэпхъэ зэфэшъхьафхэр
ыкlи дзэкlолl шъошакlэхэр арылъыгъэх. Машинэхэм ащыщэу зы зекlон ылъэкlынэу къызэрахэкlыгъэм разведчикхэр лъэшэу ыгъэгушlуагъэх. Ащ гъомылапхъэхэр из ашlыхи,
партизанхэм ялагерь къащагъ. Псэупlэ чlыпlэ горэм пый дзэкlолlхэу дэсхэм ащыщхэр зыщаукlыхэм, а чlыпlэм Бэтэшэ Ахьмэд къыщигъэнэгъэ тхылъыпlэ тхьапэшхом адыгабзэкlэ
тыритхэгъагъ: «Джыри сыкъэкlощт. Хэта чэзыур зынэсыгъэр?» Ащ фэдэ тхыгъэхэр Ахьмэд чlыпlабэм къащигъэнагъ.
Брянскэ хэкур шъхьафит зашlыжьым ыкlи партизан заор заухым мэзым щызэуагъэхэм ащыщыбэм мамыр lофшlэным зыратыжьыгъ. Ау старшэ сержантэу Бэтэшэ Ахьмэд дзэ
къулыкъум хэхьажьи гвардейскэ шхончэо полкым иотделение икомандирэу къулыкъур щихьыгъ. Белоруссием ыкlи Литвам пыидзэхэр ифыжьыгъэнхэм, Кенигсберг ыкlи Балтийскэ хым инэпкъхэр шъхьафит шlыжьыгъэнхэм афэгъэхьыгъэ заохэм Ахьмэд ахэлэжьагъ.
Хэгъэгу зэошхор заухым Бэтэшэ Ахьмэд Москва къэкlожьыгъ. Ащ щыпсэугъ, lоф щишlагъ. 1982-рэ илъэсым идунай ыхъожьи, Аскъэлае щагъэтlылъыжьыгъ.
1945-рэ илъэсым ишэкlогъу мазэ ипсауныгъэ изытет елъытыгъэу къалэу Геленджик идзэ комиссар lэнатlэ Кущмэзыкъо Айтэч къыlукlыжьи, Адыгеим къэкlожьыгъ. Партием и Красногвардейскэ райком кадр эхэмкlэ исекретарыгъ, нэужым хэкупотребсоюзым итхьаматэ игуадзэу, Выселковскэ къоешlтхъушl заводым идиректорэу lоф ышlагъ. Пенсием зэкlом, Адыгэкъалэ псэупlэкlэ къыхихыгъагъ, ныбжьыкlэхэм дзэпатриотическэ lофшlэнэу адызэрахьэрэм чанэу хэлажьэщтыгъ.
Джащ фэдагъ партизан отрядым зэшхэм афэд э хэхъухьэгъэгъэхэ подполковникэу Кущмэзыкъо Айтэчрэ старшэ сержантэу Бэтэшэ Ахьмэдрэ зэо гъогу кlыхьэу зэпачыгъэр. Ахэр зышъхьамысыжьхэу, лlыгъэшхо ахэлъэу пыим езэуагъэх, я Родинэ гупсэ къаухъумагъ.
СЫДЖЫХЬЭ Хьазрэтбый. Отставкэм щыlэ полковник. "Адыгэ макъ", 11.05.2011
|
| Категория: Статьи на адыгском. | Добавил: Анцокъо (28.07.2011)
|
| Просмотров: 951
| Рейтинг: 0.0/0 |
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи. [ Регистрация | Вход ]
|
