ШЭУДЖЭН АЮБ

«Шэуджэн Аюб» за1ок1э, лъэхъэнэ лъэшым, лъэхъэнэ плъыр-стырым и1офыш1э лъэш, сыд фэдэ пэрыохъуи къызэтыригъэуцон ымылъэк1ыщт лъэк1 зыхэлъ 1офыш1э псэемыблэжьым исурэт уанэ1у къеуцо. Нэпцэ 1ужъу нэхаеу, къиныр зэ1ибзызэ пхырык1ыным тегъэпсыхьагъэу, ыпкъ ыпэк1э щэигъэу, к1уач1эу и1эр зыдиш1эжьэу пщэ коренэу зырищыхьажьэу, къызэтеуцуи къызэк1ак1уи зимы1э ц1ыф лъэшэу олъэгъу «Жъыр ыкъутэу, к1эр ыгъэчъэу» (Цэй И.) зыщытыгъэ лъэхьаным бэнак1охэм яапэрэ сатырхэм ахэтыгъэхэм ащыщыгъэ Шэуджэн Аюбэ. 1энат1эу и1агъэхэр къэплъытэ къодыеми нафэ къыпфэхъу ар зыфэдагъэр: 1917 - 1930 рэ илъэс плъыр-стырхэм комсомол зэхэщак1у, ныбжьык1эмэ япащ, бандитхэм ягъэк1одынк1э 1оф хэхыгъэхэр зезыхьэрэ ЧОН-м (части особого назначения) ипэщагъ; Пэнэжьыкъое район ч1ыгу отделым 1оф щиш1эзэ, 1924-рэ илъэсым Коммунистическэ партием хахьэ, нэужым ВКП (б)-м и Пэнэжьыкъое райком иапэрэ секретарэу, Пэнэжьыкъое райисполкомым итхьаматэу, ОГИПУ-м и Адыгэ хэку отделение ипащэу 1офхэр еш1эх.
1офыш1э псыхьагъэу зэрэщытыр, бандитхэм банэу яш1ыл1эгъэн фаехэмк1э опытэу и1эр къыдалъытэхи, 1932-рэ илъэсым Шэуджэн Аюбэ Таджикистан агъэк1уагъ, зэрэщыгугъыхэрэри къыгъэшъыпкъэжьыгъ: басмачхэм язэхэкъутэн пэщэныгъэ дызэрихьагъ, игъусэхэм ежь ышъхьэк1э щысэтехып1э афэхъоу л1ыхъужъыгъэшхо зэрихьэзэ, тек1оныгъэм фищагъэх. Нэужым Шэуджэныр Туркестан агъак1уи, я 4-рэ къушъхьэ шыудзэ дивизием ихэушъхьафык1ыгъэ отдел ипащэу, Ташауз хэкум и НКВД ипащэу къулыкъухэр щихьыгъэх, басмачэу а хэкум «щыхъуш1эщтыгъэхэр» лъэпсэк1одэу ыгъэк1одыгъэх.
Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Шэуджэныр полкым икомиссарэу Кавказ, Дон, Украинэм, Къырым ащык1огъэ заохэм псэемыблэжьэу, л1ыгъэ зэрихьэу ахэлэжьагъ. Орденхэу «Красная Звезда», «Красное Знамя» зыфи1охэрэр, медаль пчъагъэ къыфагъэшъошагъэх.
Зэоужым 1946 - 1958-рэ илъэсхэм Мыекъопэ илъэсит1у к1элэегъэджэ институтым ивоеннэ кафедрэ иначальникэу, Мыекъопэ юридическэ консультацием, Мыекъопэ художественнэ-производственнэ мастерскойхэм язаведующэу 1офхэр ыш1агъэх. Къэралыгъо 1энэт1э зэфэшъхьафхэу ыгъэцак1эхэрэм адак1оу, общественнэ щы1эк1э-псэук1эу хэкум, къэралыгъошхом арылъым чанэу ахэлажьэзэ, щы1ак1эм игъэпсак1охэм иапэрэ сатырхэм ахэтызэ Шэуджэным къыхьыгъ: Адыгеим икомсомол иапэрэ зэфэсэу 1924-рэ илъэсым, Советхэм я 5-рэ Всетуркменскэ зэфэсэу 1935-рэ илъэсым щы1агъэхэм Шэуджэн Аюбэ яделегатыгъ, партием и Адыгэ хэку комитет ибюро ичленыгъ, лэжьак1охэм ядепутатхэм яхэку Совет идепутатыгъ. Джа щы1эныгъэ опытышхоу 1эк1элъыр ныбжьык1эхэу къытк1эхъухьэхэрэм зэраритыжьыным пылъэу Шэуджэным просветительнэ-п1уныгъэ 1офыгъуабэ ыш1агъ: еджак1охэм, ныбжьык1э жъугъэхэм зэ1ук1эгъухэр адыри1эщтыгъэх, патриотическэ п1уныгъэм гъэпсэф имы1эу дэлажьэщтыгъэ. Жэры1ом имызакъоу тхыгъабзэк1и а 1офш1эныр лъигъэк1отэным пэхьэ. Гъэзетхэм, журналхэм публицистическэ статьяхэр, лъэхъэнэ лъшым иц1ыф лъэшхэм, ушэтып1эм илъэхъанэ зишъыпкъагъэ къэзыушыхьатыгъэхэм, зэо илъэсхэм псэемыблэжьэу пыим пэуцужьхи, шъхьэфитныгъэм зыпсэ къурмэн фэзыш1ыхэзэ тек1оныгъэм имафэ къээзыгъэблэгъагъэхэм яхьыл1эгъэ репортажхэр, очеркхэр мымак1эу Шэуджэным хиутыгъэх. Ащ фэдэх, щы1эк1ак1эм игъэпсын зыпсэ фэзытыгъэу Гъук1экъулэ Даутэ ехьыл1агъэу «Делегат съезда Советов» («Сов. Кубань», 4.01.1967), хэкум иапэрэ военкомиссарэу Лъэпшъыкъо Мыхьамэт ехьыл1агъэу «Первый военком» («Адыг. пр.», 21.07.1967), Лъэустэнхьаблэ икъоджэдэс ныбжьык1эхэм япэщагъэу пыйхэм аук1ыгъэ Къок1асэкъо Дзэпщ ехьыл1агъэу «Кочесок» («Адыг. пр.», 16.10.1968), адыгэ бзылъфыгъэ пэрытэу Къоджэ Хьалимэт ехьыл1агъэу «Галимет» («Адыг. пр.», 3.04.1969), шъхьафитныгъэ бэнэ гъогушхо къэзык1угъэхэ Къоджэшъэо Сахьидэрэ Къоджэшъэо Лыурэ яхьыл1агъэу «Къоджэшъэо зэшхэр» («Соц. Ад.», 8.01.1970), адыгэ лъэпкъ культурэм и1офыш1эшхоу Цуамыкъо Хьисэ ехьыл1агъэу «Он был первым» («Адыг. пр.», 17.05.1972) зыфи1орэ ык1и ахэм афэшъхьафэу Шэуджэным къыхиутыгъэхэр. Ахэми язакъоп, журналист лъагъом тетэу к1озэ, литературнэ-творческэ гъогум Шэуджэныр теуцуагъ. Гъэхъэгъэ мак1эп щиш1ыгъэри: идейнэ ык1и художественнэ ш1огъэ ин зыпкъырылъ тхыгъэхэр ытхыгъэх; тарихъ очеркэу «Мос Шовгенов» (1958, гъусэ и1эу), документальнэ повестхэу «Не забудьте!» (1962; мы повестыр Кощбэе Пщымафэ «Зыщышъумыгъэгъупш!» ы1уи адыгабзэк1э зэридзэк1ыгъ), «Над Псекупсом» (1977). Аюбэ лирическэ повестэу «Солдат гъогухэр» зыфи1орэми итхын ыухыгъагъ, ау къыдигъэк1ынэу игъо ифагъэп. Повестым щыщ пычыгъо журналэу «Зэкъошныгъэм» (1981, №2) къыщыхиутыгъ. Аужырэ илъэсхэм Аюбэ 1оф диш1эщтыгъэ «Звезде навстречу» зыфи1орэ тхылъым. Мыр ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэхэу, ыгук1э зэхиш1агъэхэу, щы1эныгъэм ихъугъэ-ш1эгъабэ къызщыри1отык1ырэ, хэгъэгум къык1угъэ гъогур къызщыригъэлъэгъук1ырэ тхылъэу ыш1ынэу ары авторыр зыфэягъэр.
Щы1эк1ак1эм игъэпсынк1э къэгъэзэп1э ямыш1ык1эхэу, е зэуап1эм имэш1ожъокоу, е гъэрып1эм иджыхьнэмэу Шэуджэным итхылъхэм къащитыхэрэм къащэнафэх л1ыхъужъхэм япсэемыблэжьыныгъи, яц1ыфыгъэ дахи, ягук1эгъу фаби, къащэлъагъох къэрэбгъагъэм иц1э1ужьыгъи, жъалымыгъэм ихьак1э-къок1агъи, иц1ыфынчъагъи. Тиц1ыф лъэшхэу сыд фэдэ къини къымыуфэхэу, лъэпкъэу зыщыщхэм емылъытыгъэу, зы бжым к1уач1э заш1ыгъэу зэк1эми зэдыряпый фашистхэм бэнэ пхъашэ языш1ыл1агъэхэм ащыгушхук1ызэ, япсэемыблэжьныгъэ бэнак1э тхак1ом къырегъэлъэгъук1ы. Шэуджэным иповестхэм къагъэлъэгъорэ щы1эныгъэ лъэныкъохэм къэугупшысыгъэ 1оф ахэлъэп, персонаж горэхэр къэугупышсыгъэу къахафэхэми, ц1ыфэу хэтхэри щы1эгъэ шъыпкъэх, хъугъэ-ш1агъэу къыгъэлъагъохэрэри хъугъэ шъыпкъэх. Советскэ ц1ыфхэм апэк1эк1ыгъэ ушэтып1эхэр танэ1у къырегъэтаджэх, хьадэгъур зышти, шъхьафитныгъэм  имафэ  къэзыгъэблэгъэгъэ  л1ыхъужъхэм  ац1эхэм псэ къапегъэк1эжьы. Игеройхэм яхьыл1эгъэ документыбэ зэригъэу1угъ, ахэм я1ахьылхэм, ягъусагъэхэм, яныбджэгъухэм ащыщыбэмэ за1уигъэк1 агъ.
«Зыщышъумыгъэгъупш!» зыфи1орэ повестым ц1ыфыбэ дэдэхэм хьадэгъу зыщагъотыгъэ концлагерэу «Гросслазарета - Славута №301» зыфи1орэм Цуамыкъо Айтэчрэ ащ иакъылэгъухэмрэ л1ыгъэшхо къызыщыхагъафи, куп шъэф зэхащи бэнэ лъэш пыим зэрэраш1ыл1агъэр ары къы1уатэрэр. Ят1онэрэ тхылъэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм Адыгэ хэку шъолъырыр пыим зеубтым адыги, урыси а1э зэк1эдзагъэу, чылэм дэси партизани зэлъы1эсхэзэ, к1оч1э зэхэлък1э пыим утын зэрэрахыгъэр ары къэгъэлъэгъон-гъэцэк1энэу зэш1уихырэр. Зихэгъэгу ш1у зылъэгъурэ, зишъхьафитныгъэ псэемыблэжьэу фэбэнэрэ хэкупсэхэм (патриотхэм) гуфэбэныгъэшхо афыри1эу тхак1ом къетых. 1офыр к1эк1 ыфэ зызыгъэчанэу, ау гузэжъогъу лъэхъанэ ифэхэмэ мэхагъэ къызыхэфэрэ, зызыхъожьырэ ц1ыфхэп Шэуджэным къытыхэрэр. Мыхэр - къызэтеуцуи, къызэк1ак1уи зимы1э шышъхьэмыгъазэх, апсэ пэтыфэ яхэгъэгу ишъхьафитныгъэ фэбэнэныр зианахь гухэлъ лъап1эу, мурад шъхьа1эу зи1э псэемыблэжь ц1ыфых, ищык1агъэ зыщыхъурэми, апсэ атыным фэхьазырых. Цуамыкъо Айтэч врач 1эпэ1ас, фашистхэми ащ уасэ фамыш1ын алъэк1ырэп. Исэнэхьат ыгъэцак1эу, нэмык1хэм ахэмыхьагъэмэ, ышхыни щыгъыни ащымык1эу щы1эщтгъагъэ. Ау ащ еуцуал1эрэп: лагерым отряд шъэф щызэхещэ, ч1ыч1эгъым ч1ат1ык1ынышъ, лагерым дэк1ыжьынхэшъ партизанхэм ахэхьажьынхэм фегъэхьазыры, къыдэхъу ык1и. Фашистхэр зыпщынэжьыщт мафэр къызысык1 э хьэк1э-къок1агъэу ахэм зэрахьагъэр къэзыушыхьатыщт пкъыгъоу нэбгырэ мин 20-у лагерым дагъэл1ыхьагъэхэм ац1э-лъэкъуац1эхэр зыдэтхэгъэ тхылъи 3 егъэхьазыры.(«Зыщышъумыгъэгъупш!»). Ащ фэд, Ехъул1э Сахьидэ («Над Псекупсом») Хъаныкъом гъусэу гоуцомэ къыгъэнэжьынэу, щы1эк1э тхъагъо къыритынэу тхьэры1о гущы1э къыдеш1ы, ау ащ фэдэ «дунэе джэнэтк1э» иц1ыфыгъэ напэ Сахьидэ ыщэрэп - л1ыхъужъэу, къащтэ имы1эу хьадэгъур къыхехы; ащ фэд, Пыикъо гъусэу и1эхэм пыихэр ащигъэгъуазэмэ, амыук1ынэу къагъэгугъэ, ау ащ фэдэ къэнэжьык1эр л1ыхъужъым щегъэзые, иаужырэ жьыкъэщэгъу нэс фашистхэм бэнэ лъэш ареш1ыл1 э, аужым ук1ып1эм ращэл1агъэу, бэны1ум 1утызэ, джыри зы фашист ыпсэ 1уехыжьы ибэн зэрэрагъэт1ыгъэ къазгъырымк1э. Джащ фэдэу къызэк1ак1о зимы1эу, щтэ зымыш1эу, зихэгъэгу фэшъыпкъэхэу зыпсэ зытыгъэ ц1ыфыш1у-хэкупсэ (патриот) пстэуми янэпэеплъэу Гулащэ, Люся, Хьэсанэ, Нухьэ, Къызбэч яобразхэр повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм къыщитыгъэх. Сыд щэчалъэк1э пщэчын плъэк1ыщта сабый дышъэхэу, джыри япш1ык1утфэнэрэ гъатхэм инэсыгъо имыфагъэхэу зыпсэ зытыгъэхэ Сэфэр, Володя, Козуб язек1уак1эхэр?! Аминэу ахэм ялэгъоу, ным ибыдзыщэ къызы1учъызэ л1ыгъэш1ап1эм ифагъэу, партизан банэм ыуж «сянэ-сятэмэ адэжь сык1ожьын» ымы1оу, ыныбжь имыкъу нахь мыш1эми, дзэу зыпэк1 э лъык1уатэхэрэм ясатырхэм ахэуцуагъэу, пыим ыпсэ 1уахыфэ банэ езыш1ыл1эн зимурадым иц1ыфыгъэ, ил1ыхъужъыгъэ сыд шапхъэк1э бгъэунэфын плъэк1ыщта?!
Адыгэ лъэпкъ 1ушыгъэр, ц1ыфыгъэ-1эдэбыгъэр, гулъытэ чаныгъэр, гук1эгъу иныр, л1ыхъужъыгъэ-псэемыблэжьыныгъэр - лъэпкъым ианахь нэшанэш1ухэр Цуамыкъо Айтэч, Къушъхьэ Мухьарбый, Пэрэныкъо Юсыф яобразхэмк1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»), Амзанэ, Мышъэук1, Нухьэ, Къызбэч, «нэнэжъэу» Цамэ, Ерстэм яобразхэмк1э («Над Псекупсом») тхак1ом къыригъэлъэгъук1ыгъэх. Хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ пае псэемыблэжьэу бэнэгъэ ц1ыфхэу Шэуджэным иповестхэм къащитырэ образхэр ш1улъэгъуныгъэ инрэ гук1эгъу фабэрэк1э ушъагъэх. Пшымыгъупшэжьыхэу гум къенэжьых, ш1эжьым хэуцох, уафэгумэк1эу, якъини ягуш1уагъуи адэбгощыным уфэхьазырэу угук1э апэблагъэ охъу ц1ыфыш1ухэу, ц1ыфш1агъохэу Федор Михайловым, Антон Одуха, Иван Музалевым (мыхэр нэужым Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ хъугъэх), Пэрэныкъо Юсыф, Къушъхьэ Мухьарбый, Грицко Стецурэ («Зыщышъумыгъэгъупш!»), Чэсэбый Пыикъо, Бэрзэдж Хьасанэ, Ехъул1э Сахьидэ, Сорокин Михаил, Ересько Александр, Ткач Иван, Верещагина Люся, Мамыекъо Гулащэ, Гусева Галинэ, партизан ныбжьык1э дэдэхэу Аминэ, Сэфэр ык1и ахэм анэмык1хэми (повестэу «Над Псекупсом»). Хэти фэягъ псаоу къэнэнэу, ау зи зышъхьасыжьыгъэп пыим банэу раш1ыл1эщтымк1э. Ащыщыбэхэр псэемыблэжьэу пыим ебэнзэ, ящы1эныгъэ атыгъ, тек1оныгъэм имафэ къагъэблэгъагъ, пыим изэхэкъутэн зэрафэлъэк1эу хэлэжьагъэх, хьадэгъур ашти, егъаш1эм щы1энхэу къэнагъэх.
Пыйхэм, ахэм гъусэ афэхъугъэ къумалхэм яобраз пчъагъи 1упк1эу къытын ылъэк1ыгъ тхак1ом. Ц1ыфыш1ухэм, ихэгъэгу икъэухъумак1охэм гуфэбэныгъэ афыри1эу тхак1ом къызэритыгъэм пыщытэу, мафэм чэщыр зэрехъул1эу фашист техак1охэм, къумал шъхьэлъэш1ойхэм яжъалымагъэ, яхьэк1э-къок1э зек1уак1эхэр къыригъэлъэгъук1ызэ, гур афегъэплъы. Гестаповцэхэу Шульц, Планк, Рунцель, Берг, напэ зимы1э къумалхэу пыим гохьагъэхэу Игнат Цапля, Буйко, Нейман, ахэм анэмык1хэри («Зыщышъумыгъэгъупш!»), генералэу Рейнгольц, генералэу Къылыщджэрый, къумалхэу Мырзэ Хьэнащ, Буланэр, Юныс ефэнд, Унэрый Хьаджрэт ык1и ахэм анэмык1хэри («Над Псекупсом») еу зэрахьэрэм дунаир къыгъэуш1унк1эу, зынэсхэрэм тхьамык1агъор фахьэу, бзэджагъэм инэпэеплъхэу ахэм яобразхэр Шэуджэным къытыгъэх.
«Е пш1эу, ш1у ущымыгугъу» е1о адыгэ гущы1эжъым. Ащ пкъырылъ 1эрымылъ к1уач1эр нафэ къаш1ы фашистхэм, ахэм агохьэгъэ к1эхъу-к1эчъхэм ядунае к1эухэу фэхъухэрэм. Буланэм (ар лъэкъоц1э нэпц1эу зыфиусыжьыгъ повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм хэт персонажэу фыжьыдзэм идроздовскэ полк иштабс-капитаныщтыгъэу Золотаревым. Партизанхэм къахахьи, пщэрыхьак1оу ахэтзэ, цыхьэ къызыфаригъэш1и, яшъэфхэр зэригъаш1эхи, фашистхэм адэжь к1ожьыгъэ. Ащ ыпкъ къик1ык1э подпольщикхэу Нухьи Пыикъуи аубытыгъэх, аук1ыгъэх), ылъэпкъык1э нэмыцэу, адыгэ къуаджэм нэмыцыбзэк1э к1алэхэр щезыгъаджэщтыгъэ Елена Хаузэ фашистмэ гъусэ афэхъу, «цыхьэш1эгъуджэу» чылэм дэсхэр къурмэныпхъэу зыгохьагъэхэм аретых. Ау ащ ядунэе джэнэт бэ ыкъудыирэп, гъусэу зыгохьагъэхэм янасыпыр ежьхэми янасыпэу мэхъу. Мыхэм ядунай къырык1уагъэмк1э тхак1ом пш1ошъ къегъэхъу шъыпкъагъэ зимы1э ц1ыфыр, хьилагъэ зыгу илъ ц1ыфыр, зыгорэм инасыпынчъагъэк1э ежь ышъхьэ инасып зыгъэпсын зыгу хэлъыр зэрэнасыпынчъэр. Итетыгъо анахь зыщыпытэу аш1ош1ырэми ар насыпынчъ. Сыда п1омэ къыгуры1он фае ц1ыфэу лажьэ зимы1эм лажьэ къыфэпхьыныр, жъалымыгъэк1э удэзек1оныр зэрэхьэк1э-къок1агъэр. Ащи изакъоп, ыш1эгъэ бзэджагъэм пае пщынэжьык1аеуи пщынэжьыщт. Аминэ зэк1оц1 ызыпхэнышъ, фашистхэм афэзыхьын зыгу хэлъыгъэ Хьаджрэт имурад ыгъэцэк1энэу фежьагъэу Мышъэук1 ч1ып1э ренэ, к1элэ ныбжьык1эм аджал къыфэзыхьы зыш1оигъуагъэм ежь къызыфехьыжьы; фашист хьэк1э-къуак1эу Вайнер Мышъэук1 ит1эсхъап1э зытыригъэфэнышъ зыук1ын зыгу хэлъыгъэр Сорокиным хегъэшъахэ; пшъэшъэжъыер щыхьэгъу зыш1ыгъэу, емык1у езыхынэу фежьэгъэ фашистым ыпсэ Ерстэм хегъэзы; партизан ныбжьык1эу Сэфэр ылъ Къызбэч ыш1эжьызэ, ар къэзыубыти фашистхэм язытыгъэ Ахъмэти, к1алэр языгъэук1ыгъэ фельдфебелэу Генрихи, зыук1ыгъэхэ фашист солдатищыми пщынэжьэу хьадэгъур къафегъэсы; гъогу шъэфыр фашистхэм языгъэлъэгъугъэ Хьакъарэр къозэу регъэшъы Мышъэук1ы...
Ш1у зыгу имылъэу, зык1уач1э ем фэзыгъэ1орыш1эрэм сыд фэдиз к1уач1 э и1эк1и тек1оныгъэ къыдихыщтэп, къыдихыгъэу къыхэк1ыми пытагъэ и1эщтэп, схъыпэу, хъыркоу, псэмахэу хъущт, лажьэк1э, тхьамык1агъок1э игъаш1э ыухыщт - джары мы образхэм гупшысэ зэфэхьысыжьэу апкъырылъыр.
Зэпычып1э имы1эу зы гупшысэ 1упк1э повестхэм апхырыщыгъ: партизан банэу пыим итыл щык1ощтыгъэр зэрэхъу имэщэу щымытэу, Гупчэ штаб я1эу, ащ игъозэныгъэк1э банэу пыимэ араш1ыл1эрэр зэраш1ыщтыгъэр художественнэ шъыпкъагъэ хэлъэу повестхэм къащытыгъэ щыхъугъ. Ар къагъэнафэ партизанскэ движением иштаб иунашъок1э ш1эгъэн фаехэр гъэцэк1агъэ зэрэхъухэрэр Цуамэкъомрэ Михайловымрэ яобразхэмк1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»). Цуамыкъо Айтэч ипащэу концлагерым дэс гъэрхэм ащыщэу хэкупсэу щытхэр отрядэу зэхащэх, ч1ыч1эгъыр ат1ышъ, партизанхэм ахэхьажьых, партизанхэмрэ лагерым щызэхэщэгъэ подпольемрэ зэпхыгъэхэу агъэпсы, пыим ыубытыгъэ ч1ып1эм къинэгъэ псэемыблэжьхэу Чэсэбый Пыикъо, Ехъул1 э Сахьидэ, 1эшъынэ Ахъирэ яобразхэмк1 э («Над Псекупсом»), хъугъэ-ш1эгъэ инхэу повестхэм къагъэлъагъорэмк1э.
Регулярнэ частхэм якомандованиехэм рахъухьагъэхэм атефэу операцие инхэр партизанскэ отрядхэм зэраш1ыщтыгъэм иш1уагъэк1 э зэуап1эми тек1оныгъэшхохэр къащыдахэу зэрэхъущтыгъэр повестхэм яидейнэ-художественнэ концепцие зыгъэпсыхэрэм зэу ащыщ. Мэхьанэшхо зи1э разведданнэхэр фронтым илиние зэпырахымэ регулярнэ частхэм якомандованиехэм а1эк1агъахьэхэу, ащ иш1уагъэк1э к1оч1э зэхэлък1э пыим утынышхо рахэу, ч1энэгъэшхохэр рагъэш1 хэу зэрэхъущтыгъэм исурэтэу батальнэ эпизодхэр повестэу «Над Псекупсом» къыщытыгъэх.
«Лъык1э зэш нахьи гук1э зэш» е1о адыгэ гущы1эжъым. Зэфыщытык1эм, зэгуры1оныгъэм алъапсэр гушъхьэ зык1ыныгъэр, гук1э зэкъошыныр ары. А идейнэ-нравственнэ принцип шъхьа1эу хэкупсэ п1уныгъэм лъапсэ фэхъурэ гупшысэ зэфэхьысыжьыр 1упк1эу апхырэк1ы Шэуджэным иповестхэм. Гушъхьэ зэкъошныгъэм ык1уач1э щызэхэтэш1э Амзанэ (бжьэхъо л1ыжъэу, партизанхэмрэ подпольщикхэмрэ зэзыпхыщтыгъэу повестэу «Над Псекупсом» зыфи1орэм къытырэм) ипсалъэ. Армейскэ разведчикэу унэм къихьагъэхэм адыгэ к1алэ лейтенантэу зэрахэтыр зеш1эм, лъэшэу гуш1уагъэ ык1и къихьагъэхэм ари1уагъ: «Шъугу къысэшъумыгъабгъ, сик1алэхэр, адыгэ к1алэ зэрэшъухэтымк1э сызэрэгуш1уагъэм пае. Ылъэпкъ щыщым ехъу ц1ыфк1э зымылъытэхэрэм сащыщэу къызышъошъумыгъэш1. Хьау, джы ц1ыф шъыпкъэу щытыр - ар зич1ыгу пае, зихэгъэгу пае пыим ебэнырэр ары. Сэрк1э Султ1ан Къылыщджэрые бэджэшъэжъыр ц1ыфэп. Сэрк1э ц1ыф шъыпкъэхэр шъоры. Ау уилъэпкъэгъухэр л1ыхъужъхэу, псэемыблэжьэу плъэгъунхэр гуш1уагъо». А гупшысэ зэфэхьысыжьыр Нухьэ (гъук1э л1ыжъэу подпольщикхэмрэ партизанхэмрэ зэзыпхыщтыгъэр) игущы1эхэми ащызэхэтэхы фашистхэм агохьэгъэ   адыгэ   к1элэ   легионерым   дэгущы1э   зыхъук1э:    «Ц1ыфэу адыгабзэк1э гущы1эрэ пстэури адыгэп. О умыадыгэу, унапэк1э адыгэм уфэдэми, хьэр тыгъужъым зэрэфэдэм ехьыщыр ны1эп ар». А гупшысэхэр апкъырылъ Мышъэук1ы игущы1эхэми. Гук1э узэкъошыным ц1ыфыгъэ зэфыщытык1э дахэр, гук1эгъур къызэрэк1элъык1орэр щы1эныгъэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэмк1э повестхэм къащегъэнафэ тхак1ом. Айтэчрэ Федор Михайловымрэ язэфыщытык1э («Зыщышъумыгъэгъупш!»), партизан радистэу Илья Николаевымрэ подпольщикэу Мамыекъо Гулащэрэ ясюжетнэ линие, Люся Верещагинар фашистхэм заук1ым адыгэ гъэт1ылъык1эк1 э зэрагъэт1ылъыгъэр («Над Псекупсом») ык1и ахэм анэмык1ыбэхэм къаушыхьаты ц1ыфхэр агук1э зэкъошхэ зыхъук1э ц1ыфыгъэ дахэу зэдызэрахьащтхэр.
Зихэгъэгу ишъхьафитыныгъэ пае зыпсэ зытыгъэхэм як1одык1э лъэшыгъи, дэхагъи хэлъ. Ахэр зигъонэмыс зэрэхъугъэхэр гум хэк1ыми, гухэк1ым ык1ы1у къэхъоу гушхогъэ лъэк1и ахэлъ, моу укъа1этэу, ежьхэм ащизэу зып1этынэу къыпк1а1эхэу к1уач1 э горэхэр зэхыуагъаш1э. Угук1э узыфэшъыпкъэ 1офыгъош1ум, 1офыгъо иным пае къин плъэгъугъэми, утын хьылъэ хэпхыми, аужыпкъэм хьадэгъур къыпфыхэк1ыми урыраз: джа гупшысэхэм уафащэ хэкупсэ л1ыхъужъ псэемыблэжьхэм яобраз гъэш1эгъонхэу тхак1ом иповестхэм къащитыгъэхэм.
Документальнэ шъыпкъагъэр повестхэм зэралъапсэм епхыгъэуи публицистикэм инэшанэхэри ахэм апкъырылъ: щы1эныгъэм ихабзэу ш1ур ем зэрэтек1орэр, тек1оныгъэр къыдэхыгъэ зэрэхъурэ хъугъэ-ш1агъэу къыгъэлъагъохэрэм адак1оу, зиидейнэ позицие дэох зимы1э авторскэ еплъык1эр, теубытэгъэ пытагъэ зи1э тхак1ом игупшысэхэр повестхэм къащыплъэ1эсы, авторскэ интонациер ащызэхэохы.
Повестхэм яидейнэ-художественнэ к1уач1э къэзыгъэлъэшырэмэ ащыщ лъэпкъыгъэ колоритэу ахэлъыр. Адыгэ лъэпкъым итарихъ опыт, ифилософие зыфэдэхэр къэзыушыхьатырэ зек1уак1эхэр, гупшысэхэр повестхэм мымак1эу ахэтых, штэмылымрэ штэ1ук1эмрэ зызэраутэк1хэк1э мэш1о    бзыйхэр    къазэрэдилъэсык1хэу,    зэнэкъокъу-зэутэк1 сценэхэри къащытыгъэх. Повестхэм ц1ыфыбэ, ц1ыф зэфэшъхьафхэр ахэт, уахътэу къаубытыхэрэр мыбэми, мамыр илъэсипш1 пчъагъэхэм къащымынэфэщтыр нафэ къызыщыхъурэ, хэти ежь зыфэдэм тет шъыпкъэу мызек1он ымылъэк1ынэу ч1ып1э ефэшъ, шъхьаджи зыфэдэр къызыщылъэгъорэ лъэхъэнэ лъэшых уахътэу повестхэм къаубытыхэрэр.
Зыпсэ емыблэжьыгъэ ц1ыф ш1агъохэу повестхэм къатыгъэхэм тинепэрэ мафэ къытфагъэсыгъ. Тинепэрэ мафэ инэфи, ифаби а л1ыхъужъхэм ац1э уахътэм ипщагъо хэмык1осыхьажьынхэу, тауж къик1ырэ л1эужхэми алъы1эсыжьынхэу зыш1ыгъэ тхак1ом рэзэныгъэшхо фэмыш1ын плъэк1ырэп.
Шэуджэн Аюбэ адыгэ литературэм и1ахь гъэнэфагъэ хилъхьагъ, ащ ихэхъоныгъэ гъогу лъэуж 1упк1э къыхинагъ. Тхак1охэм я Союз Шэуджэныр хэмытыгъэми, гупшысэ куухэр зыдэзы1ыгъ, 1эпэ1эсэныгъэ ин зи1э тхак1оу ар зэрэщытыгъэм уехъырэхъышэжьынэу щытэп. Ары адыгэ тхак1охэм я Союз зызэхащагъэр илъэс 70-рэ зыщыхъурэм ипэгъок1эу «Адыгэ Республикэм итхак1охэр» зыфи1орэ тхылъым адрэ тхак1охэм зэу ащыщэу Шэуджэн Аюбэ ищы1эныгъэ ык1и итворческэ гъогу къытегущы1эрэ тхыгъэ къызык1ыдэхьагъэр.

Шъхьэлэхъо Абу. Гъэз. «АМ», 2004, 11.11.