Л1ыхъук1э Тыкъэм икъэбар.
Аскъэлае псыхъо ц1ык1оу Мартэ к1элъырыс. Псыхъом инэпкъ у1утэу къыблэ лъэныкъомк1э ук1озэ, мэзышхоу Бжьытхьэлакъо ухэхьащт.
Мэз 1ушъо бгы чапэм Л1ыхъук1э хьаблэ щысыгъ. Л1ыхъук1э хьаблэр зыдэщысыгъэм лъэпкъ тамыгъэу 1уашъхьэ щыт. А лъэхъаным зы л1акъом щыщхэр чылэ е хьаблэ икъужьыгъэхэу зэхэсыщтыгъэх, нахь зэфэсакъыжьыщтыгъэх, зэде1эжьыщтыгъэх.
Щынагъо къафэтэджми, къызэрэгъэгъунэжьыщтыгъэх. Шыу бзэджаш1эхэу сабыйхэр зытыгъухэу Тыркуем къик1ырэ сатыуш1хэм хы1ушъом щязыщэщтыгъэхэм Л1ыхъук1э хьаблэ лъэшэу щаухьэщтыгъэ, къызаш1эхэк1э зи зэрарамыгъэхьыщтыр аш1эщтыгъ.
Чылэм щыщэу Л1ыхъук1э Къарэм ыкъоу Тыкъэр ары зикъэбар къэстхырэр. Ар зэрэц1эры1уагъэр, зэрэщэрыуагъэр сятэу Л1ыхъук1э Мыхьамодэ къы1отэжьэу зэхэсхыжъыгъ. Сятэ ятэжъ Чылэкъанэ ышыгъ Тыкъэр. Л1ыхъук1э Тыкъэр шъэожъые 1этахъоу шэк1оным лъэшэу пыщагъэу хъугъагъэ. Тыкъэм Мартэ ипсыхъоныдж къыщиугъоигъэ мыжъохэр иджыбэмэ арызэу шак1о к1оти, тхьак1умк1ыхьэхэр къыук1ыхэти къыхьыщтыгъэх.
"Мы джэгуалъэр сыд зыпылъыр, 1офэп, дэлъэп" ы1озэ, ятэу Къарэр бэрэ ец1ац1эщтыгъ. Ау тхьак1умк1ыхьэхэр къыхьыхэ зэхъум ятэ ригъэгупшысагъ. "Зыгорэ хэк1ынк1и мэхъу" ы1уи, шхонч фаригъэш1ыгъ. А лъэхъанэм шыонэзэтель дэгъу зи1эу, 1ашэк1э зэтегъэпсыхьагъэр ары л1ы ц1эры1ок1э алъытэщтыгъэр. Шхончэу ятэ фаригъэш1ыгъэр Тыкъэм къыгъэш1агъэм зэблихъугъэп, тыдэ к1оми зыгуихыгъэп. Л1ыхъук1э Тыкъэ ищэрыуагъэ адыгэ шъолъырым щызэлъаш1э хъугъэ. Зэрэц1эры1ом елъытыгъэу къенэкъокъунэу къеол1агъэхэр къыхэк1ыгъэх, ау Тыкъэм къытек1он, ежьым фэдэу щэрыо зи ахэтыгъэп.
Л1ыхэр хьак1эщэу е нэмык1 ч1ып1эу зыщызэрэугъоихэу, адыгэ шъолъырыми ихъухьэрэ къэбархэр къызыща1уатэхэрэм, Тыкъэм игугъуи щаш1ы хъугъэ. К1эмгуе шъолъырым Тыкъэм игугъу щаш1эу зэхэзыхыгъэл1 горэм, ежьыри щэрыоу щытыгъэти, къенэкъокъунэу къыфаригъэ1опщыгъ. Мафэ гъэнэфагъэм ыкъо игъусэу къэк1онхэу раригъэ1ожьыгъ.
П1алъэу афиш1ыгъэм тефэу л1ым ыкъо игъусэу къэсыгъэх. Тыкъэ унэм къыригъэблагъэхи, т1эк1урэ щысыгъэх, гущы1агъэх. Л1эу къэк1уагъэм ыкъо игъусэн фаеу зык1и1уагъэм къык1эупч1агъ. Тыкъэр 1ущхыпц1и, "тишыхьатынэу ары" къыри1ожьыгъ.
Загъэхьазыри хэгъуашъхэм дэк1ыгъэх, бгыч1э шъофышхом къыщыуцугъэх. Зыщыщэрыощт гъунапкъэхэри агъэнэфагъэх. Тыкъэм к1энк1ит1у къызыдиштагъ, зыр ежь къызфигъани, адрэр хьак1эм ритыгъ. "Орышъ къысэнэкъокъунэу къэк1уагъэр, сэ къезгъэжьэн" - л1ы хьак1эм зыфигъази ри1уагъ.
Тыкъэм ыкъо ыщи, гьунэпкъэ гьэнэфагъэм ыгъэуцугъ, к1энк1эм хиуфани к1алэм ышъхьэ тыригъэт1ысхьагъ. Ежь къызэк1эк1ожьи, зыщыощт гъунапкъэм уцуи, еуи к1алэм ышъхьэ к1энк1эр риутэхыгъ.
— Чэзыур къызынэсыгъэр оры, — ри1уагъ хьак1эм.
— Хъау, ар сфэш1эшъунэп, скъо сыуджэгъугъэп, джыри щы1э сш1оигъу, — къыри1уи, ыгъази К1эмгуе к1ожьыгъэ.
Зэуагъэм блэугъэп
Къыгъэш1агъэм Тыкъэм шхончыр зыфигъэзагъэу зэуагъэм блэугъэп. Ау зэ зэрэохъугъагъэр къы1отэжьыщтыгъэ. Бжыхьэ чэщ ош1у, тыдэк1и щырэхьат. Загъорэ чэщбзыур 1аеу къэк1ыи. Тыкъэр бжъэдыгъу-абдзэхэ гъунапкъэм шэк1о-зек1о къек1ыжьы. Нэфи къэшъынэу ригъэжьагъ, дунаим ирэхьатып1, чъыер зыщы1эш1у уахът. Сэбахь зыфа1орэм фэдэу, уплъэмэ плъэгъурэр зыфэдэр зэхэмыш1ык1ыпэу, Тыкъэр мэз гъэхъунэ дахэм къызехьэм, ылъэгъугъэр ш1огъэш1эгъонэу къызэтеуцуагъ.
Тыгъужъышхом, джэгурэм фэдэу, зыгорэм зытырещае, елъэ-къелъэжьышъ, гъэхъунэм ит. Тыкъэр плъэмэ, ш1уц1агъэ горэ ч1ым къытещэу елъэгъу, зыфигъэдэн ыш1эрэп. Шхончыри хьазырэу, "тыгъужъыр гъэшхэк1ыгъэу къыубытыгъэм рэджэгуа"
зыфэп1оныр къыш1ош1эу т1эк1урэ щытыгъ. Зэк1эм тыгъужъым зигъэпси, щылъым тебэнагъ, бзылъфыгъэ к1ий макъи къэ1угъ.
Ащ лъыпытэу Тыкъэм ишхончэо макъи къэ1угъ, тыгъужъыри зэхэфагъэ. Тыгъужъым 1эк1эк1одагъэм Тыкъэр зек1уал1эм, бзылъфыгъэ ныбжьык1э дахэу, данэрэ дышъэрэк1э фэпагъэу, тыгъужъыр ылыц1 етхъуи, ыл1ыгъэу щылъыгъ. Ащ лъыпытэу чылагъо горэм макъэ ригъэ1уи, бзылъфыгъэр агъэт1ылъыгъ. Зыщыщымк1э к1эупч1энхэу ари1уагъ. Уахътэ теш1агъэу, бзылъфыгъэр зыщыщхэм ыуж къафызэ, Тыкъэм дэжь къэк1уагъэх. Абдзэхэ л1экъолъэш унэгъо фэш1ыгъэм пшъашъэр яеу къыч1эк1ыгъ. Къэбарэу пылъри ыш1агъ. Шыу бзэджаш1эхэм пшъашъэр къахьызэ, загъэпсэфынэу къызэуцухэм, амыш1ахэу зыкъигъэбылъи, шыумэ къа1эк1эк1ыжьыгъ. Пшъыгъэти, нэфшъагъо хъугъэу гъэхъунэм ичъыихьагъэу тыгъужъым ыл1ыгъ.
Ц1ыфыгъэ - адыгагъэк1э бзылъфыгъэм ихьадашъхьэ зэрэдэзек1уагъэм, зэригъэт1ылъыжьыгъэм апае зыщыщыгъэ унагъор Тыкъэм инэу къыфэрэзагъ, благъи къаш1ыгъагъ.
Ау ежь Тыкъэм хъурэр ымыш1эу еплъызэ, тыгъужъым бзылъфыгъэр зэрил1ыгъэм пае дэохыгъэк1э зыфилъэгъужьыщтыгъ.
Тыкъэр сыдигъуи къэщтагъэп
Бжыхьэ к1асэу щытыгъ. Мафэхэр нэшхъэих ык1и к1акох, чэщхэр мэзахэх, к1ыхьэх, гомы1ух. Лэжьыгъэш1эп1э губгъохэр нэк1ых, ц1ыф арыхьажьырэп. Загъорэ мэзым пхъащэ к1орэ е шыу закъо горэ зек1оу умылъэгъущтымэ, ц1ыфхэр зек1ожьыхэрэп.
Тыкъэр шак1о-зек1о зыдэк1ыгъэр мэзэ зыт1ущ хъугъэ, ау ымакъи-ылъакъи къэ1урэп, къэк1ожьырэп, ышыхэри мэгумэк1ых.
Чылэкъанэ агъэшэси ыуж рагъэхьагъ, Тыкъэр зыдак1оу ихабзэхэр къык1ухьагъ, чэщ-мэфит1ум чыжьэк1аеу къыблэ лъэныкъом, къушъхьэ мэзхэм ахэхьагъ.
Чылэкъанэ к1омэ зиплъыхьэзэ, бгышхо напэм чэщ хъузэ техьагъ, ылъэгъурэр ыгъэш1эгъуагъ: былым1ыгъып1э тетэу ылъэгъугъ.
1эгъо-ч1ыгъом чылагъуи цыфи щы1эп.
Бжыхьэ к1асэм былым мыщ зэрэща1ыгъыр ыгъэш1эгъуагъ, мэзахэ къэхъути, чэщып1э щырихынэу техьагъ. Унэм зехьэм, Тыкъэр изакъоу исэу ылъэгъугъ. Тыкъэри гуш1оу къыпэгъок1ыгъ ык1и къыфи1отагъ былымхэр зыем бжыхьэ к1асэ охъуфэ гъэмэфэ ч1этып1эм ахэр ще1ыгъыхэу, ау а лъэхъаным бырсырым къыхэк1ык1э Тыкъэм чэщырэ къыгъэгъунэнхэу къелъэ1угъэу, мафэрэ шак1о дэк1эу, непэ-неущэу былымхэри тырафыжьынхэшъ, к1ымэфэ 1ыгъып1эм афыжьынхэу ык1и ащ пае къэмык1ожьыгоу. Зыдэщы1эр амыш1эу зэригъэгумэк1ыхэрэр, зыдэщы1э ч1ып1эр зэрэщынагъор егыизэ зыре1охэм, Тыкъэ мыгумэк1эу "ч1ыгур къэмыщтэу сыкъэщтэна?" ы1огъагъ.
Джащ фэдэу ар адыгэ ч1ыгум щыгушхук1ыщтыгъэ, ш1у ылъэгъущтыгъэ. Пыеу къыфэтэджырэм пхъашэу езэуагъ. Тыкъэр къызыхиубытэгъэ лъэхъаным нахь къин, нахь тхьамык1агъо хэтрэ ц1ыф лъэпкъи къыфэк1ожьынэп.
Мы лъэхъаныр ары адыгэм ч1ып1эу, уцуп1эу, щы1ак1эу уасэуи дунаим щыри1эщтыр къызыщи1он, къызыщылъэгъон фаеу хъугъагъэр.
Адыгэхэм ныбжьи л1ыхъужъыныгъэк1э яч1ыгу къаухъумэнымк1э хэтрэ ц1ыф лъэпкъи "фэмыф, къогъу къохьажьыгъ" арагъэ1уагъэп. Ау ащ фэдэ къиныгьо къафыкъок1ымэ, лъэпкъым ыпэ иуцон, ыгъэдэ1он, къиным хэк1ык1э къыфэзыгъотын инасып зыхэмылъыгъэр. Л1ыхъужъныгъэ шэн зыхэлъ адыгэмэ Тыкъэр ащыщыгъ. Урыс пачъыхьэр адыгэхэм къяоу, яч1ыгу аш1уиубыты зэхъум, Тыкъэр анахь пхъашэу пэуцужьыгъэмэ
ащыщыгъ. Урыс шъолъырми Тыкъэр зыфэдэр щаш1эщтыгъэ. Тыкъэр зыдэщы1э лъэныкъом пыим ш1у зэращыримыгъэхьыщтыр, и1оф къызэрэщимык1ыщтыр щигъэунэфэу къыхэк1ыгъ.
Шэк1о-зек1о Тыкъэр зыдэк1ык1э адыгэ ч1ыгум игъунапкъэхэр бжъэдыгъу шъолъырымк1э зэпик1ухьэщтыгъэх, къыплъыхьэщтыгъэх.
Гъэмэфэ маф, Тыкъэр Пшызэ 1ушъо 1утэу рек1ок1ы, уахътэр щэджэгъо нэстырым нэсыгъ, ц1ыфхэм зызщагъэпсэфырэ лъэхъан, тыдк1и щырэхьат. Пшызэ 1ушъо илъэсишъэ зыныбжь чъыгэешхохэм къагъэжьау, тыдэк1и уц къэшхъо дах, чъы1этагъ.
Пшызэ зэпырыдзыгьэу ц1ыфхэр Тыкъэм къызелъэгъухэм, чъыгэешхо къогъум къоуцуагъ. Купыш1у хъухэу псыхъом къы1ухьагъэх, хьэшхо гъэсагъи ягъус. Зыкъагъэхьазыри псым къызэпырык1ынхэу зежьэхэм, гъунапкъэр зэраукъорэр Тыкъэм ымыдэу, ау ащ лъыпытэу еоу ц1ыф ыук1ынри т1эк1у ш1омытэрэзэу аш1эрэм лъыплъагъ. Хьак1э къызэрык1оу зэрэщымытхэр Тыкъэм къызыгурэ1ом, еуи, хьэу ак1ыгъур ыук1ыгъ, ц1ыфхэми ащ лъыпытэу агъэзэжьыгъ. "Тыдэк1и зигугъу шаш1эу Тыкъэр, чъыгым зыкъыгъэгъощи, зытэгъэлъэгъу" ы1уи, адыгабзэк1э ащыщ горэ къеджагъ. Тыкъэм шъо пэ1о к1ыхьэу щыгъым ызыныкъо къыкъуигъэщыгъ. Къеохи, зыщызэфэдит1ум пхырихэу па1ом къытырагъэфэгъагъ.
Джащ фэдэу пый бзэджаш1эу яч1ыгу къихьанэу къежьагъэхэу нэбгырэ 30 — 50 зы мафэм ыук1эу къыхэк1ыгъ. Ц1ыфыгъэ зэфэныгъэ хабзэр зэк1эм апэ аш1эу, ар зыхэмылъыр адэпсэун ымылъэк1эу егъаш1эр адыгэхэм къахьыгъ. Ич1ыгу джэнэт исэу лажьэу зэрэщы1эм фэш1 къаут1эсхъыгъэу, л1эш1эгъу пчъагъэм бгъу пстэумк1и пыйхэр къатеозэ къахьыгъ. Ау а лъэхъаным адыгэм икъин блэк1ыгъэхэ къинмэ афэдагъэп, пыйри анахь мэхъэджагъ. Адыгэ лъэпкъыр ыгъэк1одынэу, ич1ыгу ыштэнэу ары къызк1ебэныщтыгъэр. Ары илъэс пчъагъэм бгъу пстэумк1и къаухъурэигъэу, охътэ т1эк1у теш1э къэс къыпытхъухьэхэзэ, адыгэм иш1э хэмылъэу и1оф пыим зык1иш1эщтыгъэр. Шъыпкъэр п1ощтмэ, ар а1огъэхагъ, ау къэцгъонэ набгъом ухаомэ, къэцгъуанэмэ зыкъыбжэхадзэ, ащ фэд адыгэри — лъэшэу зыкъиухъумэжьыгъ.
Адыгэ ч1ыгум бгъу пстэумк1и пыир къихьэу, итэу хъугъэ, Хыш1уц1э 1ушъори аубытыгъ, адыгэу 1усыр аук1ыгъ, псаоу къэнагъэр къы1уафыгъ.
Пыим идзэхэр Пшызэ къызэпырэк1хэшъ, адыгэ ч1ыгум къехьэх, апэ къифэрэр, ини цык1уи аук1ы, чылэ псэухэр тырагъэжъык1ых, агъэк1одых. Аэк1эк1ыжьырэр пыир зынэмысрэ темэн уцуп1эхэу, аргъой т1ысып1эмэ як1ух гу1эгъук1э чыиф унэ ц1ык1ухэр аш1ышъ, ащэт1ысых.
Тыкъэм ичылэ мэкощыжьы.
Тыкъэр псыхъом пэмычыжьэ дэдэу к1эим дэт чъыгэешхохэм ахэт, мэзэу зыхэтым ыпэк1э шъофышъ, зэк1э елъэгъу. Мафэ горэм Тыкъэр плъэмэ, дзэ псэу Пшызэ къызэпырык1ыгъэшъ, шъофым къихьагъэу къэк1о. Тыкъэм изакъу, щэу фэхъун ы1ыгъ. Техэк1о-ук1ак1оу къэк1орэ дзэм зыхэплъэм ыгу къызэк1энагъ, а ч1ып1эм хъущтыр щигъэхъунэу рихъухьагъ. Шхончэу ы1ыгъым пцэш1уащэу къик1ырэр зытефэрэм ыпсэ зыщы1уихын ч1ып1э дзэр къызэсым, адыригъэжьагъ. Зы чъыгым къок1ымэ адрэм къоуцозэ, къызэк1эмык1оу язао ык1и хьалэч регъафэх. Пыир гъолъыгъэ, къэтэджыжьыгъ, сыдэу зиш1ыгъэми къэк1он ымылъэк1эу, ц1ыфыби ч1инэ зэхъум, ыгу к1оди, ыгъэзэжьыгъ. Пыими ыш1эщтыгъ ык1и къыгуры1огъагъ ащ къыпэуцужьыгъэу зэк1эзыгъак1орэр.
Тыкъэр ичылэ къэк1ожьи, чэщ реным егупшысагъ чылэр тыдэк1и пыидзэхэмк1э къэуцухьагъэ зэрэхъугъэм. Чылэр кощын фэягъэ. А лъэхъаным урыс пачъыхьэм Пшызэ къызэпыригъэк1ыхэзэ адыгэ ч1ыгум станицэхэр, къутырхэр къыригъэт1ысхьэщтыгъэх. Нахь ч1ыгу дэгъоу адыгэ чылэхэр зэрысыгъэхэр аритыщтыгъэх. 1ашэр хъоеу я1агъ, сыдигъуи зэонхэу хьазырыгъэх. Адыгэ чылэу апэмычыжьэу щысмэ ахэр атеохэмэ язаоу, ау адыгэхэр урысхэм атебанэхэу а1омэ, дзэ къыращал1эзэ, адыгэ чылэхэр тырагъэжъык1ыгъэх. Джары урыс пачъыхьэм адыгэ ч1ыгур ыубытыным фэш1 иманцызыгъэу, жъалымыгъэу адыгэ лэжьак1омэ къарихыгъэр. Урысыдзэхэм адыгэ ч1ыгум жъалымыгъэшхо щызэрахьагъ, зыфаер аш1эу итыгъэх. Тыкъэ ичыли кощыгъэ, Мартэ псыхъо цык1ум ыхэк1э къылъык1уати, Блэнаужэпкъ пэк1э хэкужъыпэм ят1онэрэ к1эй Къэлэжътыкум дэжь т1ысыгъэх. А ч1ып1эм бэрэ щымысхэу Аскъэлае джы зыдэщыс чылашъхьэмк1э къэкощыжьыгъагъэх. Былымхэр пчэдыжьырэ зыщаугъоеу, пчыхьэрэ къызэрафыл1эжьырэ Тэмэк1ыбгым (бгыпэ къехыгъом) дэжь л1ыхэр куп-купэу щызэрэугъоищтыгъэх. Нахьыжъы1охэм люлэшхохэр а1угъэнагъэу, тутын ешъохэу чэу лъапсэм шъхьафэу к1эрысыщтыгъэх. Тыкъэр къыдэк1эу къызахэхьэк1э бэрэ агъэщэрыощтыгъэ. Нэкъокъо 1офк1э тутын ешъоу щысхэм ащыщ горэм люлэу 1улъым еоти, зыщызэфэдит1ум зэпиутыщтыгъ, 1уиутыщтыгъ. Ащ пае Тыкъэр къызахэхьэк1э щысхэр ялюлэмэ афэсакъыщтыгъэх, зы1уахыхэзэ тутын ешъощтыгъэх.
Тыдэ к1оми Тыкъэм шхончыр зыди1ыгъыгъ.
Гъэмэфэ чэщ мэзагъоу, уахътэр мэкъуупк1эгъу зыфа1орэм фэдэу, дунаим идэхэгъу. Ч1ыбзыумэ ягуш1огъошхошъ, яц1ыртэ макъэ мэкъу хашъор къызэпегъаджэ. Уашъор жъогъобынышъ, зэпэлыдыжьы. Жьым икъэбзагъэ, и1эш1угъэ гур егъэушъэбы, егъэрэхьаты.
Хъуатэу ят1онэрэ Псэялэм къызэпырык1ыжьхи, мыстхъэлъэ зэхэтым къэсыгъэхэу зэк1эм дэщтэ - даоу шхончыр къызэом, Чылэкъан лъэшэу къык1игъэщтагъ, къэгу1агъ. "Тхьэм тигъэунэхъуи, шхончыжъыр зыгомыхэу ыуж уимык1ызэ, уек1одыл1эжьыгъэщтын", - ы1уи Чылэкъан зыкъызэригъэзэк1ыгь. "Умытхьаусыхэу, моу кур къэгъэуцу", - ы1уи Тыкъэр къызщыт1ысык1ыгъ. Кум къызек1хэм, тыгъужъышхо ук1ыгъэу кууж гъогум телъэу Чылэкъанэ ылъэгъугъ. Чэщ мэзагъом куужым итэу къалъык1орэ тыгъужъыр Тыкъэм зелъэгъум мыхъыеу, зыдэщылъым щылъэу шхончым к1ырыплъи, еуи ыук1ыгъ.
Аскъэлае Тыкъэм ижъышъхьэ щырихыжьыгъ, ау елъэк1ыфэ ишхонч ыгъэт1ылъыгъэп, къызэк1эк1уагъэп, зэрэфэлъэк1эу тыдэк1и бзыхьэгъэ адыгэ ч1ыгоу къыфэнагъэр къыухъумагъ.
Л1ыхъук1э Яхье итхыгъэ щыщ.
|
