Я 18 — 19- рэ лIэшIэгъухэм Урысыем икъыблэ гъунапкъэхэр ыгъэпытэнхэу, хытIуалэмэ шъхьафитэу къухьэхэр адэкIыхэу ышIынэу пылъыгъ, Тыркуем а чIыпIэмэ арыс цIыфмэ ифэмэбжьымэ атырихьэу къэнэным фэягъ.
Аужырэ Урыс-тырку заор 1877-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 12-м къежьагъ. А заом хэлэжьэнхэм пае Темыр Кавказым ис къушъхьэчIэсхэм ащыщхэр зыхэт шыудзэ полки 10 зэхащэгъагъ. Ахэм ащыщыгъ Кубань-къушъхьэчIэс полкыр. А полкым исотнеу тфымэ Кубань хэкум щыщ адыгэхэр ахэтыгъэх.
Адыгэ кIэлакIэхэмкIи, зыныбжь нахь хэкIотагъэхэмкIи дзэ къулыкъур шъуашэу щытыгъ. Къуаджэу Аскъэлае щыщхэу урядникэу Чэсэбый Пщымафэ, дзэкIо шыухэу Еутых Хьэкъарэ, ГъукIэлI Нэтахьэ, Анцокъо ЗэхэкIыкъо, Бэрэтэрэ Албэч, Гъонэжьыкъо Хьабит, Чэсэбый Айтэч, Шъхьэлэхъо Ахыджагу, Анцокъо ЦухьатрыкIо я 3-рэ шыуишъэу Бжъэдыгъу сотнекIэ заджэщтыгъэхэм хэхьэгъагъэх.
А шыуишъэм дзэпащэу фэхъугъагъэр Къэзанэкъо Бамбэт ары. Бамбэт ащ ыпэкIэ Кубань хэкум иполицие ишыуишъэмэ япэщагъ. Штабс-ротмистрэхэу Хьатэгъу Къарбэчрэ Шъэотыкъ Мыхьамэтрэ ащ офицерхэу щагъэнэфэгъагъэх.
Тифлис губерниемкIэ Ахалцысс уездым щыщэу Сулдэ щегъэжьагъэу Эриван губерниемкIэ Александрополь уездым щыщ чылэу Шиштопэ нэсэу километрэ 60 фэдиз хъурэ Iучасткэр къыухъумэнэу Кубань-къушъхьэчIэс полкым унашъо фашIыгъагъ. Анахьэу лъэшэу полкыр зызэуагъэр бэдзэогъум и 31-р, шышъхьэIум и 17-р ыкIи и 25-р арых. ЗэлъашIэрэ дзэпащэу Михрали ишыудзэу шыу 340-р зыхэтыр мы мафэхэм зэкIадзэгъагъ.
Александрополь (джы зэреджэхэрэр Гимры) итемыр лъэныкъокIэ километрэ 20 фэдизэу укIомэ щыт чылэу Шиштоп дэжь, я 3-рэ шыуишъэм ичIыпIэ анахь дэгъоу къагъэгъунэрэмэ ащыщыгъ. Полкым икомандирэу подполковникэу Пентюховым зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, чIыпIэр къушъхьэбгы къохьэ-къокIэу зэрэщытым пае къамыгъанэу Бжъэдыгъу сотнем а Iэгъо-блэгъум ис къуаджэхэр дэгъоу къыгъэгъунагъэх. Къэрал гъунапкъэм икъэухъумэнкIэ гъэхъагъэу ашIыгъэмэ апае Чэсэбый Айтэчрэ Пщымафэрэ "За усердие" зыфиIорэ медальхэр къаратыгъагъэх.
1904-рэ илъэсым щылэ мазэм и 27-м Япониер Урысыем икъухьэмэ япытапIэу Порт-Артур зыфиIорэм дэжь къыщатебэнагъ. Урыс правительствэр ащ ежагъэп ыкIи КъокIылIэ Чыжьэм щызэоным фэхьазырыгъэп. ЦIыфхэр хащыхэу, частэу зэхащэхэрэр зэуапIэм агъакIохэу рагъэжьагъ. Ахэм ащыщыгъ Терскэ-Кубанскэ шыудзэ полкыр.
Кубань хэкумкIэ Екатеринодар ыкIи Мыекъопэ отделмэ ахэхьэрэ къуаджэмэ къадэкIыгъэ шыухэр нахьыбэу зыхэт шыуишъэ зэхащзгъагь. Ащ командир фашIыгъагъэр штабс-ротмистрэу Шереметьевыр ары, младшэ офицерэу агъэнэфэгъагъэр сотникэу СултIан Къырым-Чэрый арыгъэ. Аскъэлае щыщ шыухэу а полкым хэхьагъэхэр Джарымэ Мос, Еутых Блахъу, Бэрзэдж Анцокъу арых. Ахэмэ яшыхэри яшъошэ-Iашэхэри чылэ мылъкукIэ къащэфыгъагъэх. Ахъщэу шыуищымэ апае Аскъэлае щаугъоигъагъэр сомэ 1029-рэ хъущтыгъэ. Дзэм кIощтмэ якъыхэхын пылъыгъэр дзэм къыхэкIыжьыгъэ прапорщикэу Чэсэбый Пщымаф арыгъэ.
Кубань хэкум иIэшъхьэтетэу генерал-лейтенантэу Маламэ шыу шъэныкъор (полусотнер) игъусэу къалэу Екатеринодар икъэлэ гупчэ икIи, гъэтхапэм и 25-м заом ежьагъ.
Мазэрэ зэзэохэ нэужым анахьэу къахагъэщыгъэр Джарымэ Мос ары. Ар урядник ашIи, разведчикмэ ядивизион шъхьафы хагъэхьэгъагъ. Терскэ-Кубань полкым хэт шыухэр Пьенмин, Лягоулин, Алпимен тIуакIэхэм ащызэуагъэх, Инкоу, Факумын, Хайчен лъэмыджым якIугъэ шыумэ ахэтыгъэх. ЛIыгъэу заом щызэрахьагъэм пае аскъэлэе шыуищыми я 4-рэ степень зиIэ Георгие къащхэр къаратыгъэх, Джарымэр юнкер хъугъэ, адрэхэр урядник хъугъэх. Полкым щыщ сотнеу Кубань икIыгъагъэу къэзыгъэзэжьыгъэм 1905-рэ илъэсым Армавир торжественнэу щыпэгъокIыгъэх. Ахэм якомандирэу сотникэу СултIан Къырым-Чэрые зэо пстэумэ ахэлэжьагъ, ащ орденитф къыфагъэшъошагъ.
1914-рэ илъэсым Дунэе заор къежьагъ. Мызыгъогум Урысыем къезэонэу къежьагъэр Германиер ары. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх Австриер, Тыркуер. Урысыем игъусагъэх Англиер, Франциер, нэмыкI хэгъэгухэри. Джыри шыудзэхэр зэхащэхэу рагъэжьагъ. Мызыгъогум Кубань хэкум шыу шъиплI зыхэт Черкес (адыгэ) шыудзэ икIын фэягъэ (ахэм ащыщэу шыуишъэр Абхъазым къикIыгъагъ.
АскъэлаекIэ а тинэIосэ дзэкIолIхэу М. Джарымэр, Б. Еутыхыр, А. Бэрзэджыр емыхъырэхъышэжьхэу дзэкIолI шыумэ ахэхьагъэх. Ахэм алъыкIуагъэх ныбжьыкIэхэу Бэгъушъэ Лыу, Чэтыухъу Къасимэ, НатIэкъо Мухьдинэ, ЕхъулIэ Исмахьилэ. 1915-рэ илъэсым ищылэ мазэ къэсымэджагъэмэ ачIыпIэкIэ кIэу полкым къэкIуагъэх ГъукIэлI Аслъанбэч, Еутых Щэбан, НатIэкъо Шумаф. Запасым щыIэ полкым къыхэкIи, ежь ичIыгогъухэр зыхэт шыуишъэм къыхэхьагъ Джанхъот Къанкъан (ащ гъусэхэр иIэгъэнхэкIи мэхъу, ау тэ тыщыгъуазэп). Мы зыцIэ къе-тIуагъэмэ ащыщэу дзэ къулыкъум анахьыбэрэ хэтыгъэхэр Бэгъушъэ Лыу, Еутых Блахъу, НатIэкъо Мухьдин арых.
1914-рэ илъэсым чъэпыогъум и 6-м марш орэдыр хэтэу станицэу Армавир щагъэкIуати, Черкес (адыгэ) шыудзэ полкыр зэрыс эшелонхэр тыгъэкъохьэпIэ лъэныкъом ежьагъэх. Черкес (адыгэ) полкымрэ Ингуш полкымрэ зэхэтхэу Кавказ шыудзэ дивизием иящэнэрэ бригадэ къагъэпсыгь. Дивизием икомандирыгъэр пачъыхьэм ышэу Михаил Александровичыр арыгъэ.
Аскъэлэе шыумэ ащыщэу апэу лIыхъужъныгъз зезыхьагъэр Джарымэ Мос. 1915-рэ илъэсым щылэ мазэм иапэрэ мафэхэм ар зыхэт шыуишъэр чылэу Береги Горные зыфиIорэм иIэгъо-блэгъу мафэ къэс разведкэ кIощтыгъэ. Аскъэлэе кIалэхэр офицерэу Георгие къащитIу Маньчжурием къызыщыфагъэшъошэгъагъэу Александр Тупаловым ивзвод хэтыгъэх. Зыми имые чIыгум итыхэзэ, къапэтIысыгъэхэр къеохи, ар къауIагъ, ежьыри шым къефэхыгъ. Взводым икомандир иIэпыIэгъоу Джарымэ Мосэ къапэтIысыгъэмэ яозэ, ЕмтIылъымрэ Лъэцэрымрэ уIагъэр къыIуахыжьыгъ, джаущтэу шыумэ агу рихьыгъэ поручикыр къагъэнэжьыгъ. Офицерыр гъэрэу аубытын зэрамылъэкIыгъэм къыгъэгубжыгъэхэу австрийцэхэм взводыр къаухъурэинэу фежьагъэх, ау Джарымэ Мосэ ахэм амал аритыгъэп, чIэнагъэ имыIэу взводыр чIыпIэ къиным къырищыжьыгъ.
Разведкэм къэбарэу къыхьыгъэмэ къызэрагъэлъагъорэмкIэ, пыим кIочIабэ мы чIыпIэм щызэрегъэуIу. Бэрэ пэмытэу австрийцэхэр зыхэтыдзэр Перемышлэ ылъэныкъокIэ къилъыгъ, урысмэ ащ къыщаухъурэигъэмэ адеIэнхэу ахэр фэягъэх. КъябэкIырэ ыкIи къялъэшэкIырэ дзэхэр къызэряжэхэрэм къыхэкIэу Черкес (адыгэ) полкыр къызэкIэкIон фаеу хъугъэ. Бригадэр Дверникэ икIыгъэу Лутовис тIуак!эм ылъэныкъокIэ зэкIакIо зэхъум станицэу Костромскоим щыщ штабс-ротмистрэу Сергей Лихачевыр зипэщэ апэрэ шыуишъэм зэкIакIохэрэр къыухъумэщтыгъэх. Ежь шыуишъэри зызэкIакIом Бэгъушъэ Лыурэ Мамый Хъураерэ зыхэт купыр джыри пыим пэIулъыгъ. Япшъэрылъ загъэцакIэм ахэр ежь ягъусэмэ акIэлъежьэжьыгъэх ыкIи акIэхьажьыгъэх.
1915-рэ илъэсым ищылэ мазэ иятIонэрэ мэзэныкъо Черкес (адыгэ) полкыр генералэу Деникиным иотряд хэтыгъ. Подполковникэу Александр Чавчавадзе зипэщэ Черкес (адыгэ) полкым пыир къэлэ пытапIэу Перемышлэ къекIурэ пыир зэтыриIажэщтыгъэ. Чылэхэу Журавино, Кривки адэжь зэо пхъашэ щыкIуагъ. Адыгэхэри урысхэри зэгъусэхэу зэдэзэуагъэх ыкIи текIоныгъэр къыдахыгъ.
Брусиловым идзэ исэмэгубгъукIэ щыIэ австрийцэхэм дзакIохэр мэзаем къафэкIуагъэх, ащ ишIуагьэкIэ чIыпIэ зырызхэм урысхэр ащызэкIафагьэх. Арэу зэхъум Кавказ шыу дивизием щыщ ятIонэрэ шыу корпусэу генералэу Нахичеванскэ Хъаныр зипащэмэ ябгъонэрэ корпусэу генералэу Калединыр зипащэмрэ генералэу Сахаровым ия ХI-рэ корпус деIэнэу агъэкIогъагъэх. Разведкэ ашIынэу, пыир зэкIадзэнэу ары пшъэрылъэу яIагъэр.
Урыс-япон заом илIыхъужъэу юнкерэу Джарымэ Мосэ мы заом лIыгъэшхо щызэрихьагъ. Шым тесэу зэрэчъэрэм тетэу Ломницэ зэпичи, ащ нэужым окопхэми ашъхьарылъэти, чылэ унэмэ арыс австрийцэ дзэкIолIхэр къарифыхэу ыублагъ. Ащ ыIэ сэмэгу Iаеу къауIэгъагъ, ау уIэгъэ хьылъэм пае къымыгъанэу джыри пый дзэ-кIолIитIум апсэ Iуихыгъ. Джаущтэу ятIонэрэ степень зиIэ Георгие къащ къыфагъэшъошэнэу зэуагъэ.
Урядникэу Бэрзэдж Анцокъо Бабино дэтыдзэм итопхэр къэзыгъэгъунэрэмэ япэщагъ. Ежь зыхэт шыуишъэр атакэм ежьагъэу зелъэгъум, урядникэу Мамыер мыдырэмэ Iэшъхьэтет къафишIи, ежь Абрэдж Къамболэт игъусэу шыуишъэмэ алъежьагъ. АкIэхьажьхи, ахэмэ ахэтэу адэзэуагъэх. Ащ фэдэу лIыхъужъныгъэ хэлъэу зэрэзэуагъэм пае Черкес (адыгэ) полкым Георгие штандарт (анахь тын лъапIэу щытыгъэр) къыфагъэшъошэнэу рахъухьэгъагъ, ау, Урысыер заом къызэрэхэкIыжьыгъэм ыпкъ къикIыгъэу къычIэкIын, тын лъапIэр къыратынэу хъугъэп.
А заохэм ауж Черкес полкыр къалэхэу Галич, Залещик адэжькIэ Приднепровьем щыIагъ.
Мэлылъфэгъум и 22-м разведчикхэу Бэрзэджыр, Илющенкэр, Черняковыр аIоу пхъэ зэхэпхъагъэм (плотым) тесхэу чэщым чылэу Бродок дэжькIэ Днестрэ зэпырыкIыхи, ящыкIэгъэ къэбархэр къахьы-гъэх. КъашIэхи, ор къадашIэ-хыгъагъ, ау псаухэу къаIэкIэкIыжьынхэ алъэкIыгъ. Бэрзэдж Анцокъо я 3-рэ степень зиIэ Георгие къащ къыфагъэшъошагъ. Псыхъоу Днестрэ иадырабгъу щыIэ Свир полкым связь дашIыным пае Чэтыухъу Къасымэ мэкъуогъум и 22-м агъэкIогъагъ. Къызэрэохэрэм пае къымыгъанэу ащ ипшъэрылъ ыгъэцэкIагъ, къауIагъэ нахь мышIэми, зыфагъэкIуагъэр ымыгъэцакIэу къыгъэзэжьыгъэп. Ащ пае Георгие къащ ащ къыратыгъ.
А Приднестровье дэдэми Джарымэ Мосэ лIыгъэ щызэрихьагъ. Ащ пае 1915-рэ илъэсым Iоныгъом и 20-м ащ апэрэ степень зиIэ Георгие къащ къыфагъэшъошагь, подхорунжие ашIыгъ. 1916-рэ илъэсым ипсауныгъэ къызэрэзэщыкъуагъэм къыхэкIыкIэ ар ядэжь къэкIожьынэу къатIупщыжьыгъ.
Генералэу Лечицкэр зипэщэ я 9-рэ дзэм хэтэу Черкес (адыгэ) полкыр 1916-рэ илъэсым игъэмафэ "Брусиловскэ наступлениекIэ" зэджэгъэхэ заом хэлэжьагъ. Полкым хэт шыумэ чылэхэу Окно, Чертовец, Острин, Езеран (Озеран), Станиславув адэжькIэ пыир хьэлэч щырагъэфагъ. Бэдзэогъу мазэм кIогъэ заом Джанхъот Къанкъан анахь къащыхэщыгъ, ащелъытыгъэкIэ ащ Георгие къащ къыратыгъ.
А илъэс дэдэм чылэу Езеран дэжь Черкес (адыгэ) полкым идивизионэу подполковникэу СултIан Къырым-Чэрые зипащэм австрийцэхэм ажэхэхьанэу зигъэхьазырыщтыгъ. Разведкэм купитIу агъэ-кIогъагъ. А купитIумэ язым ипэщагъ урядникэу Еутых Блахъу. УщызэонымкIэ анахь Iэрыфэгъу чIыпIэр ащ къыхихыгъ, ежь ышъхьэкIи заом хэлэжьагъ. Дивизионым хэт шыухэм пыир зэкIадзагъэ, топ пчъагъи гъэрхэри ахэм къонтхъы афэхъугъ. Я 4-рэ степень зиIэ Георгие къащыр Еутых Блахъо къыфагъэшъошагъ.
Анатолий Вершигора.
историк-краевед.
Адыгэ макъ. Мэлылъфэгъум (апрелым) и 3, 1997 -рэ илъэс.
|