ПщылIэу пщы жъалымым иIэхэм хьащпэкъыр яунэу, уарзэмрэ бгъэнымрэ яошэкурэу, хьантхъупсыр яIусэу, мэщIус зыщыдахьырэм нахьи зыщыдамыхьрэр нахьыбэу гъэ мэщыр алэжьыщтыгъ. Мэфэ реным гъэпсэф амышIэу ахэр лэжьэнхэ фэягъ. ЗыгорэкIэ зэдгъэпсэфын аIоу, Iоф амышIэу, жьау горэм чIэсхэу загъэпсэфзэ пщым икъэкIогъу тефэу ыубытхэмэ, ащыгъум ащ ящыIэкIэ къины тхьамыкIэгъо лые къыхахъощтыгъ. Ащ ищынагъо къыхэкIэу пщылIымэ гъэпсэфыгъо яIагъэп.
Пчыхьэ горэм пщылIхэр IофышIэ къикIыжьыгъэхэу пагъэхэу, пшъыгъэхэу, ягъолъыпIэ уарзэ хэлъэу ащыщ горэм къэбаркIэ къырихьыжьагъ:
- Непэ сэ къысэхъулIагъэр тхьамыкIагъу, - ыIуагъ ащ. – МэлакIэмрэ уцуагъэмрэ къахэкIи фабэм сыгу макIэ къышIи сызэхэфагъ. КъызэрэсшIошIырэмкIэ, сымэхыгъэгъэн фае. Насыпэу симыIэм къыхэкIэу, пщым икъэкIогъу тефи, натрыфым сыхэлъэу къысшъхьэщыхьагъ, икуо макъэ сыкъигъэлъэтагъ. «Натрыфэу ипкIыгъэ купыр олъэгъуа? Ащ къагокIэщт натрыф шъхьэ заулэм фэдиз о усщагъэкIи пкIэсхыщтэп» ыIомэ къысаозэ шъо мыушIуцI къысхимынэу сиукIыгъ. Ащ фэдэ горэ къызысилъэгъулIэкIэ, Мышъэост тхьамыкIэм ришIагъэр сэри къысишIэнэу къысиIуагъ.
- Мы типщ нахь жъалымэрэ нахь щынагъорэ зы пщы горэ къэхъугъэпщтын. Къыфырикъун дунаем къытемыкIынэу ежьыри къышIошIы. Ащ тэ тыIэкIэкIыжьынэп тыпсаоу, - къэтхьаусхагъ нэмыкI гори.
- Тэ тымышIэнкIи хъун, ау ащ къыфырикъунэу бэу лIы Iаджи щыI, - къыIуагъ адрэми.
ПщылIмэ аIуагъэр пщым зэхихыжьыгъ. ЯтIонэрэ мафэм типщы къыфырикъун, къытекIон лIы Iаджи къэхъун зыIогъагъэр аригъащи къыриIуагъ:
- Сэ лIыгъэкIэ къыстекIонэу лIы щыI пIуагъэшъ, ащ фэдэ лIы къэбгъотынышъ къысфэпщэщт, ащ фэдэлI къэмыщэу укъызыкIожькIэ пшъхьэ шIуязгъэхыщт.
- Сэ сIуагъэр згъэцэкIэжьын шэ тэрэзрэ щыгъын тэрэзрэ цIыфмэ сарыхэхьан слъэкIынэу згъотымэ, - ыIуагъ пщылIым.
- Сэ къыстекIон о къэбгъотыщтмэ сэ ши, уани, Iаши, щыгъыни къыпфэзгъотын. Мэфибл пIалъэ пфэсэшIы, къэмыгъотэу укъызыкIожькIэ сэ сиегъэжьэп, - ыIуагъ пщым.
Шы горэмрэ Iэшэ-шъуашэхэмрэ къыраригъэтыгъэх. ПщылIыр гъогум техьагъ. Къоджэ пчъагъэ зэпичыгъ, ау зи пщы жъалымэм сезэон, Iошъхьэ пIалъэ фэсшIын ыIоу IукIагъэп.
Аузэ чылэ горэм дэхьагъ. Чылэр хьазырэу къыухыгъэу чылэ гъунэм Iут щагу зэтегъэпсыхьагъэ горэм ынэ лъэныкъо кIэпхагъэу зы лIы горэ къыдэкIи къыпэгъокIыгъ. ЛIэу къыпэгъокIыгъэм сэлам рихыгъ. Исэлам къыригъэгъэзэжьи еблагъ къыриIуагъ. «Тхьауегъэун» ыIуи джэуапэу ритыжьыгъ.
- Хьау, ар умыIоу еблагъ, - ятIонэрэуи лIым къыриIуагъ.
- Тхьауегъэун, сэ себлэгъэнэу уахътэ сиIэжьэп, псынкIэу сыкIожьын фае.
- Игъо къэсмэ унэсыжьын. Джы чэщи мэхъу, о сыоплъышъ къэсэшIэ гъогу уанэ къызэрэпкIугъэр. Уиш ытхьакIумэхэр къэлэнлагъ. Ари улэугъэ. ШъуитIуи гъэпсэф шъуищыкIагъ. Ар сэ къысэжъугъотылIэщт, - ыIуи шыур ригъэблэгъагъ.
ХьакIэмрэ бысымымрэ чэщым зы унэ зэдилъыгъэхэти, бысымым гу лъитагъ чэщ реным хьакIэр зэрэмычъыерэм. Пчыхьашъхьашхэм зэрэхэмыIагъэм фэкъабзэу пчэдыжьыми хьакIэр шхагъэп, зэ-тIо хаIи пэкIыжьыгъэ нахь.
- О,тихьакIэ, зы гупшысэ ин горэ уиI уигъэгумэкIэу. КъысаIу узгъэгумэкIырэр. СишIуагъэ окIынкIи мэхъу. СишIуагъэ омыкIыми сиягъэ озгъэкIынэп. КъаIо гукъаоу уиIэр, - ыIуи бысымыр хьакIэм еупчIыгъ.
- Шъыпкъэ, сэ гукъэо тхьамыкIагъо сыхэфагъ, ау ащ ори ощ нэмыкIи сэ сыхищыжьын ылъэкIыщтэп. Чылэгъуишъэ къэскIухьагъ. Типщ нахь лъэш къэзгъоты сшIоигъу, ау къэзгъотын слъэкIыгъэп. Сэ гущыIэ мыгъо сшIыгъэ. ТызгъэпщылIырэ пщы жъалымым нахьи нахь лIыбланэу, пыеу къыпэуцуни ащ къытекIонэу тэ тымышIэ нахь мышIэми Iаджи щыI сIуагъэ. А гущыIэр пщы жъалымым зэхихыгъ.
Арти сэ къыспэуцужьын къэмыгъотэу къызыбгъэзэжькIэ упязгъэлъэщт ыIуи тхьэмэфэ пIалъэ къысити сыкъыригъэжьагъ. Непэ аужырэ маф, ау джыри зи къэзготыгъэп. Пщым дэжь сыкIожьын фае, - ыIуагъ хьакIэм.
- Джы шъуадэжь кIожь, - ыIуагъ бысымым. – УгукIэ зыгъэрэхьат. Сэ неущ а къинэу къыптефагъэм ухищыжьынэу шыу закъо къэгъэкIощт. А шыур ары о ппсэ къэзыгъэнэжьыщтыр.
ПщылIыр къэшэси къежьэжьыгъ А мафэ дэдэм къесыжьи ищагу дэхьажьыгъ. Шыоу дигъэкIыгъэр къызэрэкIожьыгъэмкIэ пщым макъэ рагъэIугъ. Ежь ипщыгъо зынэсырэ къуаджэмэ зэкIэ цIыфэу адэсыр къэзэрэугъоинхэу пщым унашъо ышIыгъ. Пщым ипыщэгъу пщы-оркъыхэр шъхьашIохыр къызщысыщт мафэм ыпэрэ мэфищым зэIуигъэкIагъэхэу ешхэ-ешъо джэгу афишIыгъэу джэгущтыгъэх.
Пчэдыжь шы псыегъэшъогъур къэсыгъ. ХьакIэхэри къэтэджыжьыгъэх. ЦIыфэу шъхьашIохыпIэм къекIолIагъэр бэ. Шыу закъоу пщылIыр зажэрэр щыIэп. КIалэм хьадэгъу чъыIалIэр къытехьэ хъугъэ. Тыгъэр нахь къыдекIуае къэс, гугъэр нахь макIэ мэхъу зэпыт. «Джы сэ сихьадэгъу къэсыгъэн фае» ыIуи зэплъэм, нэплъэгъум къихьагъэу гугъу емылIыхэу зы шыу шъхьэзакъо горэ къакIоу кIалэм ылъэгъугъ. Шыур къызэсым къышIэжьыгъ.
Пщым икъэлапчъэ шыу закъор къызыIохьэм, зы цIыфи хьакIэм пэгъокIэу къэлапчъэр Iуихыгъэп. Ежьыри шым емыпсыхэу зэкIакIуи, иш къамыщ щэогъу къырихи, къэлэпчъэ егъэтыгъэм къелъи, пщым ищагу къыдэпкIагъ. ЦIыфэу дэтхэр риутэу бырулэр ыгъэхъушIэу щыгум дэуцуагъэ. Пщым икъумалхэр шыум пыбэнагъэх «Пщым ищагу шы щибгъэхъушIэнэу тыдэ укъикIыгъ, зыпкIэ уIудгъэкIэн» аIуи, ау ащкIэ къафзэтеуцуагъэп. Иш нахь лъэшэу ыгъэхъушIэу, щагу бгъуиплIыр къызэпичъыхьэу фежьагъ, зиусхьанри, икъумалхэри, ихьакIэхэри зэбгырифыгъэх.
Пщым къышIагъ шыоу ищагу къыдэпкIагъэм шIу зэрэпимыхыщтыр, игъэщынэн зэримылъэкIыщтыр, ихьакIэхэри пыйкIэ зэрэпэмыгъокIышъущтхэри. Ау зыхъукIэ къэнэгъэ закъор хъоршэрыгъэкIэ пэгъокIын, щыгъу-пIастэм ымыгъэукIытэрэ щыIэпышъ, ригъэблэгъэн ыIуи ыгу къихьагъ. Арэущтэуи ышIыгъ. Ипшъэшъэ нахьыжъ иджабгъоу, ыпхъу нахьыкIэ исэмэгоу, пщыр азфагу итэу, пщы-оркъэу ихьакIэхэр ауж итхэу шыу закъоу зиш зыгъэхъушIэу щыгум дэтым къыпэгъокIыгъэх.
ХьакIэщым лIыр ращагъ, анахь тIысыпIэшIоу яIэм хагъэтIысхьагъ. Iанэхэри къахьи дэгъоу ахьэкIагъ. Шхэным иIоф зыхэкIым, «зыгорэ къытфэIуат тихьакIэ» ыIуагъ щысмэ ащыщ горэм. «Сэ сыд къэсIотэн, ащ фэдэу къэсIотэн гъэшIэгъон сшIэрэп» хьакIэм ыIуи шъхьаем, купыр шIокIыгъэп.
- КIо, мыхъухэщтмэ сэри зыгорэ къэсIотэн, ау зэхэсхыгъэр ара хьаумэ слъэгъугъэр е къысэхъулIагъэр ара шъоркIэ нахь гъэшIэгъоныщтыр? – къяупчIыгъ лIыр.
- Iаджи зэхэпхын плъэкIыщт, Iор-Iотэжьым нахьи о къыохъулIагъэ шъыпкъэр къытфэпIуатэмэ нахьышIу, - къыриIуагъ щысмэ анахьыжъым.
- Ащыгъум сэ къысэхъулIагъэ горэ къэсIотэн, - ыIуи лIы хьакIэм къэбарыр къыригъэжьагъ. – Нэбгырибгъу хъоу тызэныбджэгъугъ дунаим тэ къыттекIонэу зы лIы къытехъуагъ Iоу тымышIэу, къытфырикъуни тыIумыкIэу, тызIукIэрэ лIы батырыр къамыщкIэ тыукIэу, нахь бэлахьыIо пыеу къытпэуцумэ тисэшхо къитымыхэу къамэкIэ тлIэу тыхэтзэ, зы шыу закъо горэ къакIоу зэгорэм тлъэгъугъэ. Ежь лIыгъэ зэрэхэлъыри иши шы лъэпшъэрыхьэу зэрэщытыри нэфагъэ, ау тэ тызылъыхъущтыгъэр къыддэджэгушъун шыу. Шыу гъорыкIом тылъежьи тыкIэхьагъ. Тащыщ горэ екIэнакIэу еупчIыгъ:
- Уиш шымэ ялыеу шы дэгъу, ори узшIолIы дэгъу, шыу гъорыкIомэ сэлам ямыхэу уябгъукIо. Сыда ар къызхэкIырэр?
- Ощ фэдэу сызIукIэрэ пстэумэ сэлам ясхырэп, ежьхэмэ къысахы нахь, - ыIуи пхъатэ къыпимыхьэу иш зытырищаий кIиIагъ.
Тэри тылъежьагъ. Тылъэчъэ шъхьаем, ишы фэдэу шы чъэр пшысэу къаIуатэу зэхэсымыхыгъэмэ, слъэгъугъэп. ТыкIэхьан тлъэкIыгъэп. Шыу зырызэу тызэкIэкIищыгъ. ЕтIанэ къытыригъази къызаорэр онэгум исыгъа имысыгъа пIоу сэщ нэмыкI къымыгъанэу ыукIыгъ. Сэри сиш илъэкIыщтымкIэ шыу бзэджэу синыбджэгъухэр зыукIырэм сыкъечъагъ. сыкъэсымэ ыпсэ Iусхынэу сызщыгугъыжьэу, ау сэ зэрэсIоу хъугъэп. Сигъусэхэр зэкIэ хьадэ ышIыгъэхэу зэпэзырызэу щылъыгъэх. Сыкъызщысыным мытхъытхъыхэу исэшхо рилъхьажьи иместэ тхьаIу дэгъэнэгъэ шыукъамыщ утIонкIагъэр къыдихыгъ, хьайт ыIуи ошIэ-дэмышIэу къысшъхьащылъади мы сынэ лъэныкъоу кIэпхагъэр къырикIыгъ. Ащ щегъэжьагъэу сэщ нажь лIы хафэ щыIэп сIоу гущыIэ сшIыжьыгъэп, ухэткIи арэущтэу пIоныр емыкIоу сэлъытэ.
- Олахьэ, тихьакIэ, къэбар гъэшIэгъон къытфэпIотагъэм, - ыIуагъ пщым. – Узэгупшысэн ащ хэлъ. Сэри непэ емыкIу сшIэ пэтыгъ, дэгъоу сыкъэбгъэущыгъ.
Пщым иоркъымэ ащыщ горэ ыгъакIуи, цIыфэу къэзэрэугъоигъэхэр зэбгыригъэкIыжьынхэу, шъхьэшIох щымыIэнэу араригъэIуагъ. Джаущтэу зынэ лъэныкъо кIэпхагъэ шыу зыкъом пщылIыр псаоу къыгъэнэжьыгъ.
КъэзыIуагъэр Бэрэтэрэ Исмахьил Гъэблэжьыкъо ыкъу, илъэс 88 ыныбжь (1873 илъэсым къыщыхъугъ), тхэкIэ-еджакIэ ышIэрэп, къуаджэу Аскъэлае щыщ, тхыдэIотэ Iаз. Зытхыгъэр Бэрэтэрэ Исхьакъ Гъэблэжъыкъо ыкъу, илъэс 62-рэ ыныбжь, пенсионер. 1961-рэ илъэсым къуаджэу Аскъэлае щитхыгъ. Оригиналыр АНИИ-м ифолклорнэ фонд хэлъ. Апэрэу къыхэтэуты. Адыгэ пшысэхэр, Мыекъуапэ, 1989
|