Аскъэлай (аул Ассоколай)

Хэтрэ лъэпкъи ежь ыбзэкIэ тхыбзэ иIэныр цивилизацием хэщагъэ хъунымкIэ анахь нэшэнэ шъхьаIэу щыт.

Тхыбзэр гъэпсыгъэ хъуным пае лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIэ культурнэ, экономическэ, политическэ зэхъокIыныгъэшхохэр фэхъунхэ фае. ЛъэпкъымкIэ тхыбзэм мэхьанэшхо иI: тыкъэ­зыуцухьэрэ дунаим изытет къэгъэнэфэгъэныр, гупшысэкIэ амалхэр нахь куоу гъэфедэгъэн­хэр, дунаим шIэныгъэ къэкIуа­пIэу иIэхэр къызIэкIэгъэхьэ­гъэнхэр, лъэпкъым къыкIугъэ щыIэныгъэ гъогур тхыгъэм егъэ­кIугъэныр, нэмыкIыбэхэри ары зэпхыгъэр. Хъишъэм къызэри­гъэлъагъорэмкIэ, лъэпкъыбэхэм ящыIэныгъэ хэхъухьэгъэ къиныгъохэм апкъ къикIыкIэ къэралыгъо гъэпсыкIэу яIагъэри, якультурнэ шэн-хабзэхэри, ащ дакIоу тхыбзэри ашIокIодэу къыхэкIы. Тикъэралыгъорэ Iэ­кIыб хэгъэгухэмрэ яшIэныгъэ­лэжьхэм археологическэ, антро­пологическэ ыкIи бзэ нэшанэ­хэр къызыфагъэфедэхэзэ къа­гъэнафэ абхъаз-адыгэ лъэпкъхэр илъэс миниплI-минитфкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Пэблэгъэ Азием щыпсэущтыгъэ хьаттхэу къэралыгъошхо зиIагъэхэу, ямы­шIыкIэ культурэрэ тхэн-еджэнырэ зыIэкIэлъыгъэхэм къате­кIыгъэхэу (Ю. Месарош, А. Чикобава, Я. Браун, Вяч. Иванов, И.М. Дьяконов, С.А. Старостин).

Абхъаз-адыгэбзэ купым хэхьэрэ бзэхэм зэтефэу гущыIэу «тхэн» ылъапсэ къызэрахафэрэр (адыг. тх-, убых. тх-, абхъаз. -абаз. тых—) ижъкIэ тхыбзэ адыгэ-абхъаз лъэпкъхэм зэря­Iагъэм инэшанэу алъытэ М. Къомахомрэ Х. Урысымрэ. Арэущтэу зыхъукIэ, лъэпкъэу зигугъу тшIыхэрэм тхьамыкIэ­гъошхоу къяхъулIагъэхэм, мы­зэу, мытIоу япсэупIэхэр ахъо­жьынхэ фаеу зэрэхъугъэхэм апкъ къикIыкIэ, тхэн традициехэр аIэкIэзыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт.

Хъишъэм къыубытырэ лъэхъа­ным узыхэплъыхьэкIэ, нафэ мэхъу адыгэхэр къэралыгъо гъэпсыным мызэу, мытIоу пэб­ла­гъэ зэрэхъугъэхэр. Тхыбзэр лъэпкъым ыгъэпсыныр зэкIэмэ апэу зэпхыгъэр къэралыгъо иIэ хъуныр ары. Я VI-рэ лIэшIэгъум илъэхъан адыгэхэр чыристан диным зехьэхэм, дин фэIо-фашIэхэр адыгабзэкIэ храмхэм ащырагъэ­кIо­кIыщтыгъэу ыкIи Евангелиеу адыгабзэкIэ зэдзэ­кIы­гъэр агъэфедэщтыгъэу къэзыгъэнэфэрэ лъэужхэр фольклорым Ш. Нэгумэм къыхегъэщы. Мы лъэхъа­ным адыгэхэм къэралыгъо агъэпсыным пэблэгъэ дэдэ хъугъагъэх. Ау гуннхэм темыркавказ лъэпкъхэм къарашIылIэ­гъэ лъыгъэчъэ заом зэтыри­Iэжагъ мыхэр илъэсишъэхэм къазыфагу цивилизацием хэщагъэ хъунхэр. Я XI — XII-рэ лIэшIэгъухэм Адыгэ хэкум инэу зиушъомбгъугъагъ, чылысхэр чIыпIабэмэ къащызэIуахы­гъэх, ахэмэ монаххэр (шэуджэн­хэр) адыгэмэ къахэкIыгъэхэу ащылажьэщтыгъэх (Н. ЛэупакI).

Къэралыгъо гъэпсыкIэ яIэ хъуным, ащ дакIоу тхыбзэр къы­хахыным мы лъэхъаным адыгэхэр пэблэгъэгъагъэх. А процессыр джыри тхьамыкIэгъо зэпымыужьэу тэтар-монголхэм, Тамерлан, Тохътамыш адыгэмэ къафахьыгъэм зэтыриIэжагъ. Ащ къыкIэлъыкIоу илъэсишъэ­хэм къазыфагу зэпымыужь заохэр адыгэмэ къарашIылIагъ Къырым хъанхэм, нэгъойхэм, Ды­шъэ Ордам. Ахэмэ зэтыраIэ­жагъ лъэпкъым ихэхъон, иэкономикэ зыкъыIэтынышъ, дунаим щызекIорэ цивилизационнэ процессхэм ахэщагъэ хъуныр. ЗэкIэмэ анахь тхьамыкIэгъо­шхоу кавказ лъэпкъхэм къара­шIылIэгъэ Кавказ заом адыгэ­хэр лъэпсэкIоды хъуным нигъэ­сыгъагъ. Зэгорэм миллион пчъа­гъэ хъущтыгъэ адыгэхэм ащыщэу заом, гъаблэм, чъыIэм къялыжьыгъэ минишъэ пчъагъэ­хэр итэкъухьагъэ хъугъэх.

Джаущтэу зэо-бэнэ мыухыжьмэ апэIутэу илъэсишъэхэр къэзыхьыгъэ адыгэхэр къэралыгъо хъугъо рагъэфагъэп.

Хъишъэм къызэрэхэнагъэм­кIэ, шапсыгъэ гъэсагъэу Шэрэ­лIыкъо Хьаджэ НэтIаокъом 1814 — 1825-рэ илъэсхэм азыфагу адыгэ алфавитыр зэхигъэ­уцуагъ, ау тхыбзэм ар лъапсэ фэхъугъэп: чъыекIэ пкIы­хьапIэ ылъэгъугъ Тхьэшхом ыгъэмысэу бзэ шъхьафитэу псыхъоу чъэрэм фэдэр дэкъа­цэм зэрэдигъэуцорэм пае. Мэ­хъэшагъом, щтагъэм хэтэу къызэущыжьым, ежь ыIашъхьэкIэ НэтIаокъом ар ыгъэстыжьыгъ (Н. Щербина).

Тхыгъэу къэнэжьыгъэхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, Петербург университетым икIэ­лэегъаджэу Н. Грацилевскэм урыс графикэ лъапсэ иIэу 1829-рэ илъэсым адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъэ ыкIи ар ыгъэ­федэзэ Кавказ-Къушъхьэ полуэскадроным хэтыгъэ адыгэхэр ригъаджэщтыгъэх. ЫужкIэ а алфавитыр агъэфедэзэ адыгэ кIалэхэр зэфатхэщты­гъэхэу хъишъэм къеIуатэ. Гукъаор, ащ илъэуж зи къэнагъэу тилъэхъан къы­­нэсыжьыгъэп. (А. Хьа­тIан).

Адыгэмэ илъэс заулэ ахэсыгъэ урыс офицерэу Л. Люлье урыс графикэм техыгъэу адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъ ыкIи ар ыгъэфедэзэ ытхыгъэ гущыIалъэ 1846-рэ илъэсым Одессэ къы­щыдигъэкIыгъ. Ащ кIыгъугъ адыгабзэм играмматикэ кIэкI. Алфавитым щыкIагъэу иIэхэм, икъоу бзэм дэлэжьэным зэрэфэмыхьазырым къахэкIыкIэ, Л. Люлье иIофшIагъэ адыгэмэ ягъэсэныгъэ, тхыбзэм ежьа­пIэ фэхъугъэп.

Инджылыз гъэсагъэу Л. Ло­евье араб ыкIи латин графикэхэр зэдигъэфедэхэзэ 1854-рэ илъэсым Лондон къыщыди­гъэкIыгъ «Инджылыз-адыгэ-тырку ыкIи адыгэ-инджылыз-тырку гущыIалъэ» (А. Д. Iашъхьэмаф, А. ХьатIан).

Адыгэмэ гъэсэныгъэр алъы­гъэIэсыгъэным, тхэкIэ-еджакIэр ящыIэныгъэ щыщ шIыгъэным Нэгумэ Шорэ псэемыблэжьэу дэлэжьагъ. Ежь лъэхъанэу зыщыпсэущтыгъэм елъытыгъэу Нэгумэм къыIэкIэкIыгъэ Iоф­шIагъэхэр шIэныгъэм илъэга­пIэхэм алъыкIэхьэх. Анахьэу осэшхо зиIэхэр урыс графикэм техыгъэу зэхигъэуцогъэ адыгэ алфавитыр, ар ылъапсэу адыгабзэм играмматик, фольклорнэ текстэу ытхыгъэ­хэр, адыгэ лъэпкъым ихъишъ, нэ­мыкIхэри. Гукъаор ежь Нэгумэ Шорэ иIофшIагъэхэр къыхаутыгъэхэу зэримылъэгъужьы­гъэхэр ары. Ахэр тэ тилъэхъан томитIу хъухэу Г. Турчаниновым зэригъэфэжьхи, къыди­гъэкIыгъэх. Я XIX-рэ лIэшIэгъум адыгабзэм дэлэжьэгъэ пстэухэм анахьэу зинасып къыубытыгъэр Бэрсэй Умар. Ащ араб алфавитыр ылъапсэу гъэтхэпэ мазэм и 14-м, 1853-рэ илъэсым Тифлис къыщыди­гъэ­кIыгъэ «Адыгабзэм ибукварь­кIэ» илъэсипшIым къыкIоцI къалэхэу Ставрополь, Екатеринодар, Ейскэ, Новочеркасскэ адыгэ кIалэхэр ащырагъэджа­гъэх. Мафэу а тхылъыр къызы­дэкIыгъэр адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ я Мафэу тыдэкIи щыIэ адыгэхэм агъэмэфэкIы.

Адыгэ гъэсагъэхэу IэкIыб къэ­ралмэ ащыпсэухэрэм ялъэпкъ гъэсэныгъэм фащэным, яны­дэлъфыбзэкIэ тхэн-еджэныр аIэ­кIагъэхьаным бэрэ фэбэна­-гъэх. Джащ фэд, 1910-рэ илъэ­сым Мысыр щыпсэурэ адыгэу Хъуажъ Мухьамэд зэхигъэ­уцуагъ адыгэ алфавит араб графикэр ылъапсэу ыкIи адыгэ букварь Каир къыщыдигъэкIыгъ (А. Хьа­тIан).

1908-рэ илъэсым адыгэ гъэсэгъэ купым зэхагъэуцогъэ алфавитыр ылъапсэу букварь, географие, дин Iаятхэр ады­габзэкIэ Стамбул къыщыда­гъэкIыгъ. Ащ дакIоу адыгэ гъэзетэу «Гъуазэм» къыхаутэу рагъэжьэгъагъ. 1912 — 1914-рэ илъэсхэм Тыркуем къикIыгъэ адыгэ гъэсэгъэ куп Адыгеим къакIуи, чылэ заулэ­хэм медрысэхэр къащызэIуа­хыгъэх. Ахэм дин Iофым да­кIоу адыгабзэкIи ащырагъаджэ­щтыгъэх.

1909-рэ илъэсым тырку адыгэу ПчыхьалIыкъо Мухьамэд Стамбул къыщыдигъэкIыгъ адыгэ букварь араб графикэм техы­гъэу. ЫужкIэ а тхылъ шъы­пкъэр латин графикэр ылъапсэу къы­дигъэкIыжьыгъ (А. Хьа­тIан).

1918-рэ илъэсым Блэнаокъо Батэкъо латин лъапсэ иIэу адыгэ букварь къыдегъэкIы. Мы илъэс шъыпкъэм Тымэ Хьа­джэм латин лъапсэ зиIэ алфа­вит зэхегъэуцо ыкIи литератур­нэ сборник адыгабзэкIэ Стамбул къыщыдегъэкIы (Д. Iашъ­хьэмаф).

Адыгеим щыпсэурэ цIыф губзыгъэхэри ялъэпкъыбзэкIэ тхэн-еджэныр зэрямыIэм ыгъэ­гумэкIыщтыгъэх. Анахьэу зыцIэ къепIон плъэкIыщтыр Анцокъо Хьаджыбэч, Аскъэлае щыпсэущтыгъ. Мыщ 1878-рэ илъэсым адыгэ алфавит араб графикэм техыгъэу зэхегъэуцо. Ар ыгъэфедэзэ гущыIэжъхэр, орэдхэр, IорыIуатэхэр, пшысэхэр таурыхъхэр етхых. Анцокъом иалфавит буквэ 68-рэ хэт ыкIи зэкI пIоми хъунэу адыгабзэм хэт макъэхэр къеубытых.

Анцокъо Хьаджыбэч иIоф­шIагъэхэр хэутыгъэхэу къымы­лъэгъужьыгъэхэми, джы къызнэсыгъэми лъэпкъым ахэр фэлажьэх.

Адыгэхэм, адрэ лъэпкъ ма­кIэ­хэу тихэгъэгу исхэм афэдэу, тхэн-еджэныр, ащ дакIоу тхыбзэр яIэ зыхъугъэр Октябрьскэ революцием ыуж. Ар Лениным илъэпкъ политикэ къыздихьыгъ. НыдэлъфыбзэкIэ аще­джэнхэу еджапIэхэр къызэ­Iуахыгъэх, алфавитхэр лъэпкъыбзэ пэпчъ фызэхагъэу­цуагъ, зэреджэщт тхылъхэр къыдэкIэу рагъэжьагъ, бзэхэм яушэтын фежьагъэх.

Адыгэ тхыбзэр гъэпсыгъэ хъуным ыпэкIэ гъогу хьылъэ къыкIугъ: араб графикэмкIэ къежьи, етIанэ латин графикэкIэ зэблэхъугъэ хъугъэ, ащ ыуж непэ тызэрылэжьэрэ кириллицэр адыгэ тхыбзэм лъапсэ фэхъугъ. 1918-рэ илъэсым пра­вительствэм иунашъокIэ Сихъу Сэфэрбый араб графикэм техыгъэу алфавитым ипроект къыгъэхьазырыгъ, ХыдзэлIыр кIыгъоу атхыгъэ учебникымкIэ 1927-рэ илъэсым нэс еджапIэ­хэм ащырагъэджагъэх. Мы илъэс дэдэм Н.Ф. Яковлевымрэ Iашъхьэмэфэ Даутэрэ зэкIы­гъухэу латин графикэр ылъап­сэу алфавитыкIэ къыхахыгъ. Ащ ыуж, 1937-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу джы тызэрылэ­жьэрэ алфавитыр мы гъэсэ­гъитIум зэхагъэуцуагъ.

Адыгэхэр егъашIэм зыкIэ­хъопсыщтыгъэхэ тхыбзэр яIэ хъугъэ.

Бырсыр Батырбый.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор. Гуманитар шIэны­гъэхэм апылъ республикэ институтым ипащ.

Адыгэ макъ.