Тарихъым щыщ пычыгъу
Илъэс 20 - 30 фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, лъэпкъ зэхашIэм нахь зыкъызыщиIэтыгъэ лъэхъаным, лIакъуи, лъэпкъи, къуаджи ятарихъ изэгъэшIэн, ар ныбжьыкIэхэм япIункIэ агъэфедэным нахь пылъыгъэх. А лъэхъаным Аскъэлае къыщыхъугъэ кIалэу Мыекъуапэ дэсхэм шIэныгъэлэжьэу, археологэу ЛэупэкIэ Нурбый рагъэблагъи Сэрэежъ Iуашъхьэр ыкIи къуаджэм инэмыкI чIыпIэхэм Iоф ащишIэгъагъ. Къыгъотыгъэ пкъыгъохэр ыкIи зэгъэпшэнэу ышIыгъэхэр зэфахьысыжьыгъагъэх. Ахэр непэ ныбжьыкIэхэми, зыныбжь икъугъэхэми ашIогъэшIэгъонынэу къытшIошIы.
Тхыгъэр хэутыным фэдгъэхьазырызэ, гъэзетэу «Аргументы и факты» зыфиIорэм ия 20-рэ номерэу мы илъэсым къыдэкIыгъэм статья къыхиутыгъ дгъэхьазырыгъэ материалым къыдыригъаштэу, джэрпэджэжь къыфэхъу фэдэу. Бэрэ къыхэкIырэп адыгэм итарихъ ащ фэдэу шъыпкъэм пэблагъэу Пшызэ шъолъыр ишIэныгъэлэжьхэм къыраIотыкIэу. Ары тынаIэ зыкIытетыдзагъэри.
Тхыгъэ мыиным шъхьэу иI «Тэ тапэкIэ хэта мыщ щыпсэугъэр?» еIошъ. Абинскэ районым щыпсэурэ П. Жариковыр ары упчIэр гъэзетым къезытырэр.
- Непэрэ Кубань чIыпIэу ыубытырэм лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зэрисыгъэхэр гъэнэфагъэ, - къетхы ащ.- Адэ гурыт лIэшIэгъухэм якъихьагъум хэт мыщ щыпсэугъэр? КъызэраIорэмкIэ, Крымскэ районым а уахътэм тефэрэ пкъыгъохэр къыщычIахыгъэх.
Ащ джэуап ретыжьы тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Игорь Васльевым.
- Гурыт лIэшIэгъухэм ялъэхъан тефэрэ къатхэм археологие къэтIынхэм Адыгеими, Краснодар краими ягъом бэрэ уащыIокIэ. Тамань къыщегъэжьагъэу Абхъазым нэс а лъэхъаным касогхэмрэ зиххэмрэ исыгъэх. Ахэр арых я Х-рэ лIэшIэгъум адыгэ лъэпкъыр къызыхэкIыгъэр. Непэрэ адыгэхэр къызытекIыгъэхэм чIыгур алэжьыщтыгъ, шыхэр, къохэр, нэмыкI былымхэр ахъущтыгъэх. КъатIыхэрэм къачIахыхэрэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, IэпэIэсагъэх, гъукIэн Iофым пылъыгъэх, шъом, къупшъхьэм, пхъэм, дышъэм, тыжьыным хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэм яшIын фэIэзагъэх.
Сихъу Гощнагъу.
Бжъэдыгъу къуаджэу Аскъэлае, адрэ чылэхэм афэдэу, бэмэ къашIэжьырэ тарихъым нэмыкIэу гурыт лIэшIэгъухэм къахиубытэрэ, аужыпкъэм, ижъырэ дэдэ тарихъи иI. Тэ тызэсагъэр урысые администрацием ахэр зитхыгъэхэм къыщегъэжьагъэу адыгэ къуаджэхэм аныбжь къэтлъытэныр ары. Ахэр тхыгъэ зыщыхъугъэ къэралыгъо актым ащ ыпэкIэ чылэхэм къарыкIуагъэр зэкIэ хиуцIэрэпхъагъэм, илъэс мин пчъагъэм къакIугъэ гъогур щымыIэгъахэм фэдэу хъугъагъэ.
Ау тхыгъэу щымыIэмэ, ар сыдэущтэу пшIэщт? Шъыпкъэ, апэрэ урыс краеведхэм атхыгъэ горэхэр щыIэх КъохьэпIэ Черкесием ехъылIагъэу. ГущыIэм пае, А.Н. Дьяков-Тарасовым бжъэдыгъупщэу Ахыджэго КIэмгуе къыIотагъэр ытхыгъагъ. Ащ къызэриIорэмкIэ, я XV-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь апэрэу бжъэдыгъу-хъымыщэйхэр Iодышъэ лъапэ итемыр лъэныкъо къэтIысыгъагъэх. Aщ ыпэкIэ ахэр Абхъазым ипсыхъоу Бзыбэ Iушъо Iусыгъэх. А дэдэр къыщетхы Нэгумэ Шорэ итхылъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зыфиIорэми.
1641-рэ илъэсым хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ Псэкъупсэ готхэу къушъхьэм къехыгъэх ыкIи кIэмыгуепщэу Болэтыкъор тIэкIу лъагъэкIуати Пщыщэ, Мартэ, ПкIашъэ, Чыбый Iушъомэ аIутIысхьагъэх.
Ахыджагор бжъэдыгъухэм абхъазхэкIэ яджэ. Ащ къыхэкIэу, а адыгэ лъэпкъым ыныбжь мыбэу ыкIи итарихъ я X - XVI-рэ лIэшIэгъухэм анахь чыжьэу зэбгъэшIэнэу темыфэу ары зэралъытэщтыгъэр. Ау Нэгумэм итхыгъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зыфиIорэм уеджэ зыхъукIэ, нэмыкI еплъыкIэ уиIэ мэхъу. Я VI-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь хъымыщэипщэу Лавристан аварцэхэм япщэу Байкан зипэщэ дзэу къатебэнагъэхэм пэуцужьыгъагъ. Ау а лъэхъаным хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ зиххэр адыгэ лъэпкъэу щыIэ пстэухэм анахь зэрэлъэшыгъэхэм къыхэкIэу, ахэр ары анахь пхъашэу авархэм апэуцужьынхэ фэягъэхэр. Ары зэрэхъугъэри. Геленджик пэмычыжьэу Байкан ишы лъэужхэр мыжъо фыжьым щыхэгъэунэфыкIыгъэхэу иIэх.
А лъэхъаным Темыр лъэныкъо къушъхьэтхым ипытэпIэ инэу Псыфабэр Псэкъупсэ псыхъом Iутыгъ (джы «Горячий Ключ» зыфаIорэр ары). А пытапIэм дэсыщтыгъ хъымыщэй Лавристан е ащ иотрядмэ ащыщ горэ. Тыдэ щыIагъэха чэчэнаехэу керкетхэр къызтекIыгъэхэр? Гъэунэфыгъапэу щымытми, а лъэхъаным ПкIэшъэ, Мартэ, Пщыщэ Iушъомэ ащыпсэущтыгъэх. Хъымыщэй ыкIи чэчэнэе лIэкъо тамыгъэхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, ахэр нарт лIакъохэу щытыгъэх. Ащ укъыпкъырыкIын хъумэ, бжъэдыгъухэр мы чIыпIэм къэкIогъакIэхэу плъытэнэу щытэп, къэзыгъэзэжъыгъэхэу пIомэ нахь тэрэз. КъэIогъэн фаер адыгэ лъэпкъхэу Пшызэ Iушъо гурыт лIэшIэгъухэм щыпсэущтыгъэхэм рэхьатыгъо зэрямыIагъэр ары. Ахэм къатебанэщтыгъэх кощырыпсэу хэзархэр, печенегхэр ыкIи нэмыкIхэр. Ащ къыхэкIэу бгъэшIэгъонэу щытэп Хъымыщэйрэ Чэчэнаерэ ялъэпкъэгъухэр псыхъоу Бзыбэ Iушъо Iусы зэрэхъугъэхэр. А лъэхъаным абхъазхэмрэ черкесхэмрэ ягъунапкъэхэр гъэнэфэгъэ дэдагъэхэп. Ар нафэ къэхъу Нэгумэм итхылъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» уеджэ зыхъукIэ.
Фольклорым къыгъэунэфырэр чылэр Чэсэбый Аскъал зэрэтекIыгъэр ары. Нафэ Аскъэлае ипсэупIэ бэрэ зэрэзэблихъугъэри. ЗэмкIэ Мартэ, адрэмкIэ ПкIашъэ, етIанэ Пщыщэ Iушъохэм аIусэу ар къыхэкIыгъ. Гъэунэфыгъэуи щыт непэрэ Аскъэлае тапэкIэ шъхьафэу псэущтыгъэ къоджищ зэрэхахьэрэр. Ахэр Арап къуадж, Емзэкъуай, ЛIыхъукIэхьабл. Къуаджэхэу Гъобэкъуаерэ Нэшъукъуаерэ охътэ зэфэшъхьафхэм къахиубытэрэ археологическэ саугъэтхэр бэу яIэх. Ахэм ялъытыгъэмэ, Аскъэлае зы чIыпI ныIэп иIэр. Ау ащ Мартэ псыхъо Iушъо илъэс минитIурэ ныкъорэм къыкIоцI ищыIэкIагъэр къегъэлъагъо. А чIыпIэм ыцIэр Арапкъуадж. Аскъэлэе общинэр ащ щыпсэущтыгъэ Мэртэ Iушъо къыIутIысхьажьыным ыпэкIэ. Арапкъуаджэ анахь мэхьанэшхо къезытырэр ащ хэхьэрэ Сэрэежъ Iуашъхьэр ары. Ар мэхьанэшхо зиIэ тхьэлъэIупIэу, мэз Iупэми пэблагъэу, шъофыми пэмычыжьэу, щынагъо цIыфхэм къафыкъокIымэ, мэзым, къушъхьэхэм ахэхьажьынхэ алъэкIынэу щытыгъ. Мы чIыпIэм мэхьанэшхо зэриIагъэр къеушыхьаты ар къызэрэзэтенагъэм, дэгъоу гъэпсыгъэ къурмэншIыпIэу иIэм. Ащ фэдэ тыдрэ чIыпIи къыщагъотыгъэу щытэп.
Арапкъуаджэ Мэртэ Iушъо метрэ 250-рэ фэдиз икIыхьагъэу, метри 100 фэдиз ишъомбгъуагъэу Iусыгъ. Илъэс мин пчъагъэхэм къакIоцI чIыгур ажъозэ, охътэ гъэнэфагъэ пэпчъ тефэрэ чIыгу къатыр бгъэунэфыжьын умылъэкIынэу хъугъэ. Ау етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр, былым къупшъхьэхэр, мыжъом хэшIыкIыгъэ IэрышIхэр гъучI лIэшIэгъум икъихьагъум адыгэ-мыотI культурэм фэпхьын плъэкIынхэу щыIэх.
Сэрэежъ Iуашъхьэм изэгъэшIэн нахь куоу хъунымкIэ Кубань щыщ археологэу Н. В. Анфимовым ушэтынэу ышIыгъэхэм яшIуагъэ къэкIуагъ. И. С. Каменецкэм зэрилъытэрэмкIэ, апэрэу мы чIыпIэм цIыф псэупIэ мыотI лъэхъэнэ пасэм фэпхьын плъэкIынэу къыщагъотыгъ.
Сэрэежъ Iуашъхьэм ыкIи ащ илэгъу пытапIэхэу Мыекъуапэ, Псэкъупсэ (КъэзэныкъоякIэм) ыкIи ПкIашъэ (Нэчэрэзыежъым) язэгъэшIэн къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, хьат (хьатыу) лъэпкъхэр хэтыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт. Ар къеушыхьаты Хьаткъо лIакъом итамыгъэ. НэмыкI лIакъоу Арапкъуаджэ щыпсэущтыгъэхэр тамыгъэу етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ къошынхэм атешIыхьагъэхэмкIэ къэпшIэщтых. ГущыIэм пае, «ТIыбжъэ» тамыгъэр Тыгъухэм, Тхьаркъуахъохэм, ЕмтIылъхэм, ЛIыIапIэхэм ятамыгъ. Пэсэрэ мыотI къоджэ общинэм укъытегущыIэ зыхъукIэ, керкетхэр - адыгэхэр тыгъэм ТхьэкIэ елъэIухэу зэрэщытыгъэр къыдэмылъытэн плъэкIыщтэп. Ахэм ащыщхэр къушъхьэхэм къяхыгъагъэх. Енэгуягъоу щытыр тыгъэм тхьэкIэ елъэIурэ хьатхэм яфэмэ-бжьымэ къатехьи, илъэс минитIоу къушъхьэм зыхэсыгъэхэм ахэр тыгъэм тхьэу елъэIугъэу ары. Сэрэежъ Iуашъхьэм игъэпсыкIэ урегъэгупшысэ Арапкъуаджэм ычIыпIэкIэ тхьэелъэIупIэр ятфэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу щагъэпсыгъэу. А лъэхъаным Чэсэбый лIакъор щыIэгъэн ылъэкIыщт, ар Аскъэлае дэмысыгъэми.
Ятфэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу КъохьэпIэ Черкесием, анахьэу Пшызэ кIыб, щыпсэухэрэм япчъагъэ псынкIэу хэхъуагъ.
КъохьэпIэ Черкесиер а лъэхъаным нахь рэхьатыпIагъ. Малоазийскэ лъэпкъэу халибхэр КъохьэпIэ Кавказым къызэрэкIожьыгъэхэр къаушыхьаты Сэрэежъ Iуашъхьэм къыщагъотыгъэ ижъырэ грек (урым) пкъыгъохэу малоазийскэ шъуашэ зиIэхэм.
Зэгъэпшэн шIыкIэм тетэу тарихъым укъекIуалIэмэ, халибхэр Лъэпшъырэ Мэзытхьэрэ тхьэу ялъэIущтыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт. Арын фае Аскъэлае къыщагъотыгъэ пкъыгъохэу етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэхэм зыкIахэтлъагъорэр джорэмрэ (къащ) мэз пчэныбжъэхэмрэ. Апэрэ тамыгъэр Лъэпшъырэ Шыблэмрэ афэпхьыщт, ятIонэрэр Мэзытхьэм нахь фэгъэхьыгъ. Аужырэм пэблагъ Апыщэ лIакъоу Аскъэлае щыпсэурэм итамыгъэ. Ащ укъыпкъырыкIызэ пIон плъэкIыщт Апыщхэр Мэртэ Iушъо античнэ уахътэм Iусыгъэхэу ыкIи малоазиатскэ халибхэм къатекIыгъэхэу.
ТарихъымкIэ гъэшIэгъоныр къагъотыгъэ пкъыгъохэм тхьэу зэлъэIущтыгъэхэм ясурэтхэмрэ лIэкъо тамыгъэхэмрэ зэратетхэр ары. Нэчэрэзые Зэе Iуашъхьэу Мартэрэ ПкIашъэрэ ясэмэгубгъукIэ щыIэм ащ фэдэ тамыгъэхэр зытет етIэ гъэжъагъэу «библиотекэ псау» къыщагъотыгъ. УзэренэгуещтымкIэ, Нэчэрэзые зэхэщэпIэ гупчэу ПсыхъомкIэ щытыгъ, Аскъэлае тхьэлъэIупIэ гупчагъ. Мы уахътэр ары Емыжхэм, ХъокIонхэм, Шъынахъохэм, Бэрсэйхэм, Хьаткъохэм, Бахъукъохэм, Хъотхэм, ЕмтIылъхэм, Гъыщхэм, ЛIыхъукIэхэм ятамыгъэхэр щыIэ зыхъугъэхэр. ЯтIонэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу Мэртэ Iушъо Бэгъушъэхэр щыпсэущтыгъэх. А лъэпкъыр ящэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу адыгэ-мыотI лъэпкъхэу Азов Iушъо Iусхэм ятхыгъэхэм къыхэщы. Апэрэ лIэшIэгъум Чэтаохэм ятамыгъэ агъэунэфы.
ЛъэпкъитIумэ ятамыгъэхэр зэхахьэхэу зы тамыгъэ хъухэу къыхэкIыгъ. Ащ фэд, гущыIэм пае, Чэсэбыйхэм ятамыгъэ. Ащ «тыгъэ» ыкIи «джорэ» тамыгъэхэр щызэхэхьагъэх. Ащ фэдэ зэхэхьакIэр дэгъоу ащыолъэгъу Сэрэежъ Iуашъхьэм къычIахыхэрэм. Ащ фэдэ зэхэхьаныр Шэуджэнхэм ятамыгъи хэтэлъагъо, Лъэустэнхэм ыкIи Шъхьэлахъохэм ятамыгъэхэми ар къяхъулIагъ.
Тиэрэ ыпэкIэ апэрэ лIэшIэгъум Пшызэ Iушъо зэуабэхэр щыIагъэх. Боспор пщыпIэм исхэмрэ Сармат лъэпкъымрэ азыфагу зэутэкIыныгъэхэр щыкIощтыгъэх, кощырыпсэухэмрэ адыгэ-мыотI лъэпкъхэмрэ зэзаощтыгъэх. Зэо зэпымыужьым енэгуягъо сиракхэмрэ мыотI лъэпкъхэм ащыщхэмрэ Пшызэ ыкIыбкIэ кощынхэ фаеу ышIыгъагъэкIэ. Ащ къыхэкIэу Пшызэ кIыб щыпсэурэр нахьыбэ мэхъу. А хъугъэ-шIагъэхэр Мэртэ Iушъо Iусхэм ящыIакIэ къыхэщых, Аскъэлайи зэрахэтэу.
ЛэупэкIэ Нурбый.
Гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым иотдел ипащ, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат.
(Джыри къыкIэлъыкIощт).
"Адыгэ макъ"
|