Аскъэлай (аул Ассоколай)

 Цэй Аюбэ ыкъо Ерстэм итхылъэу «Пьесэхэр» зыфиIорэм илъэтегъэуцо фэгъэхьыгъэ зэхахьэ культурэм и Унэу Аскъэ­лае дэтым икIыгъэ илъэсым икIэухым щырекIокIыгъ. Ащ непэ къыфэдгъэзэжьын сы­къызытегущыIэ сшIоигъор нахь къэгъэнэфэгъэным фэшI. Лъэтегъэуцор зыгъэхьазырыгъэу, культурэм и Унэ инароднэ те­атрэ ирежиссерэу Анцокъо Нинэ къызэриIорэмкIэ, «Пьесэхэр» зыфиIорэ тхылъым пьесипшI дэхьагъ. Лъэтегъэуцом щигъэфедэгъэ пычыгъо заулэр темэ зэфэшъхьафмэ афэгъэхьыгъэхэу пьесищ Нинэ къахихыгъ: «Гуащэм инысэ гъэ­шIуагъ», «Милочка», «ЛIыхъукIэ­хьаблэ ихъишъэ ЛIыхъукIэ Iуашъхьэ къыщежьэ». Мы пьесищым Нинэ къызатегущыIэ ужым Ерстэм фэгъэхьыгъэу къыIотагъэм мыщ фэдэ кIэух фишIыгъ: «Сыд фэдиз щытхъу Ерстэм къепIолIагъэкIи, бащэ хъущтэп. Апшъэрэ Советым и Президиум и УнашъокIэ Цэй Ерстэм «Культурэм изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ щытхъу­цIэр къыфагъэшъошагъ. Ар Теуцожь районым ицIыф гъэ­шIуагъ, лауреатыцIэр пчъагъэ­рэ къырапэсыгъ, къулыкъу зэфэшъхьафхэм ящытхъу тхылъыбэ Ерстэм иIэх.

Цэй Аюбэрэ ишъхьэгъусэу ЛIыхъукIэ СипIатIэ ыпхъоу Чэбэхъанрэ яунагъо анахь унэгъо зэдэIужьэу Аскъэлае дэсмэ ащыщыгъ. 1935-рэ илъэсым гъэтхапэм и 10-м ящэнэрэ сабыеу къафэхъугъэ шъаом унагъор къыгъэнасыпышIуагъ. Ерстэм ащ фаусыгъ. Дунэешхор зигу­шIогъо унэгъо лэжьакIом ишъхьагъырыт зэо мэхъаджэм шъхьарипхъотыгъ - 1941-рэ илъэсым апэ чылэм дэкIы­гъэ­хэм Аюбэ ахэфагъ. Къыгъэзэжьыгъэп, концлагерь хьакум рагъэстыхьагъ. Ятэ иаужырэ шIоигъоныгъэу Ерстэм къынэсыжьыгъэр гущыIэ заул: «Тихэку жъугъэзэжьэу, сикIалэ шъулъэгъумэ, ышъхьашъо Iэ сфыщышъуфэжь», - ыIуи игъу­сэгъэ дзэкIолIитIумэ Цэй Аюбэ къялъэIужьыгъагъ. Заом икъин къэралыгъошхом щыпсэухэрэм зэдаIэтыгъэ. Ау нахь къин зы­щэчыгъэмэ Чэбэхъан ахэфагъ - нэмыц мэхъаджэм тихэку зиштэгъэгъэ лъэхъаным бзэгу ахьыгъ ишъхьэгъусэ зэрэбригадирыгъэр, нэужым колхоз тхьаматэу Iоф зэришIэщтыгъэр. Сабыищым япIун зыпшъэ къифэгъэ бзылъфыгъэм къин зэкIэлъыкIор фэукIочIыгъэп - къыуфагъ. Илъэс пчъагъэрэ хьылъэу зэсымэджэ нэужым 1970-рэ илъэсым идунай ыхъо­жьыгъ.

1943-рэ илъэсым нэмыцхэр тихэку рафыжьыгъагъэх. А илъэ­сыр ары нэбгырэ 43-рэ хъухэу Аскъэлае иилъэси 7 еджа­пIэ иапэрэ класс кIэлэцIыкIухэр зыкIуагъэхэр, Ерстэми ахэм ахэтыгъ.

Ерстэм ищыIэныгъэ гъогу рэ­зэныгъэшхо зыфыриIэу цIы­фыбэмэ ащыIукIагъ. Ахэм зыкIэ ащыщ иапэрэ кIэлэегъэджагъэр, Пэрэныкъо Исмахьилэ, еджа­пIэм идиректор, ишъхьэгъусэу Сусанэ. Ерстэм иIэдэбныгъэ, дэгъоу зэреджагъэм фэшI Сусанэ ынаIэ ренэу къытетыгъ...

Ичэзыу къэси 1954-рэ илъэ­сым ибжыхьэ Ерстэм дзэ къулыкъум ащагъ. Адыгэ нэбгы­риплIэу къулыкъур зэдахьы­щтыгъ. Къулыкъум мэзэ зытIущ нахь пымыкIыгъэу частэу зыхэфагъэм икомандирэу, подполковникэу Бедняковыр къе­джагъ. ЫцIэ, ылъэкъуацIэ, къыз­дикIырэр, лъэпкъэу зыщыщыр зызэрегъашIэхэ нэужым Ерстэм пэблагъэу къетIысылIи командирым ипсалъэ къыри­гъэжьагъ: «Джы къыосIощтыр зыми ышIэ хъущтэп. Зэошхом сыхэтэу гузэжъуапIэ сифагъ. ДзэкIолI горэм лIыгъэшхо къыздызэрихьагъ - зыкъыспэIуидзи, нэгъэупIэпIэгъум нэбгыритIуми зыдгъэбылъыжьышъугъ. «Усыд лъэпкъ?!» - сыкIэлъыджагъ дзэкIолI лIэбланэм. «Сыадыг» къызэриIокIи, сшIокIодыжьыгъ, ныбжьи сытеплъэжьыгъэп». Командирым ынапIэхэр ридзы­хыгъэх. Зи амыIоу нэбгыритIури тIэкIурэ щысыгъэх. Командирым ышъхьэ псынкIэу къыIэ­тыжьи, ятэ икIодыкIэ епхыгъэ гупшысэу Ерстэм зыхилъэсагъэ­хэр зэпигъэухэу гуфэбэныгъэ­шхо хэлъэу къыриIуагъ: «Джа адыгэ дзэкIолIэу зыпсэ сфэзыгъэгъун зылъэкIыщтгъагъэм ыцIэкIэ непэ сыкъыбдэгущыIэ. ЗэкIэмэ апшъэр - шIэныгъ. Уеджэн фае. КъыосIуагъэхэр зыбгъэцакIэхэкIэ, цIыф цIэрыIо ухъущт».

Командирым иунашъокIэ, уры­сыбзэмкIэ IэпыIэгъу къыфэ­хъунхэу студент кIэлитIу Ерстэм къырапхыгъагъ. Мэзи 3-кIэ я 7-рэ классым ипрограммэ къыухыгъ. Ащ къыкIэлъыкIогъэ мэзихым пхъэшIэ сэнэхьатыр Николаев дэт ФЗУ-м къыщызIэ­кIигъэхьагъ. Нэужым Одессэ училищым илъэси 2 щеджи, «дорожник военного назначения» зыфиIорэ сэнэхьатыр зэ­ригъэгъотыгъ. Джаущтэу командирым игъэсэпэтхыдэхэм ягъэ­цэкIэн дзэ къулыкъум щыри­гъэжьагъ, иуахътэ IофшIэнымкIэ ыушъагъ. Мы сэнэхьатхэм якъызIэкIэгъэхьан дакIоу спор­тымкIи Ерстэм гъэхъагъэхэр ышIыгъэх. КIэкIэу къэпIон хъу­мэ, икомандир къызэрэщыгугъы­гъэр къыгъэшъыпкъэжьыгъ, зы­хэтмэ агурыIуагъ.

1961-рэ илъэсым Аскъэлэе Iушъо мэз пырыпыцу щытыра­ригъэхи, стадион щаригъэшIыгъ. ФутболымкIэ апэрэ зэIукIэгъур а илъэс дэдэм ащ щырекIо­кIыгъ. 1961-рэ илъэсым  къыще­гъэжьагъэу 1978-м нэс къо­джэ депутат купэу нэбгырэ 25-рэ зыхэтым итхьамэтагъ, народнэ гъэсэныгъэмкIэ, культурэмкIэ, спортымкIэ комиссиехэм ятхьамэтагъ. Мы общественнэ IофшIэным дакIоу къоджэ клубым ипэщагъ, щытхъушхо хэлъэу ар ыгъэцакIэ­щтыгъ. ХъупхъапкIэу, колхозым лэжьапкIэр къыритэу пщы­нао клубым къыIуагъахьэ. 1966 - 70-рэ илъэсхэм станицэу Северскэм дэт культпросвет училищым итеатральнэ-режиссерскэ отделение заочнэу Цэй Ерстэм щеджэ, «руководитель театральных коллективов» зы­фиIорэ сэнэхьатыр къызIэкIе­гъахьэ. Аскъэлэе клубым хэ­хъон­ыгъэхэр фэхъух: 1967-рэ илъэсым культурэм и Унэ ар мэхъу. 1973-м «Народный театр» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къы­дехы. Культурэм и Унэ Iоф щы­зышIэщтхэр хэукъоныгъэнчъэу къуаджэм Ерстэм къыщы­хешыпыкIых. Ежь пенсием кIо­жьыгъэми, нэбгырэ 13 зыхэт коллективым щытхъу хэлъэу Iоф ешIэ. Ипащэр Тыгъужъ Азамат, кIэлэцIыкIоу пщынэо кружокым ар къакIощтыгъэ, нэужым пщынаоу ащ щылэ­жьагъ. КIэкIэу къэпIон хъумэ, Аскъэлэе клубыр Ерстэм иунэ шъыпкъэу хъугъэ. Дзэ Плъыжьым кIоным ыпэкIэ, 1952-рэ илъэсым Iоф щишIэнэу ригъажьи, пенсием окIожьыфэ 1995-рэ илъэсым нэс ыпсэ хилъхьэу щылэжьагъ. Пэщэ зэхэщэкIо Iэпэ­Iасэу ыкIи драматургэу зэрэщытыр къыщылъэ­гъуагъ.

Непэ къызнэсыгъэми Ерстэм пьесэхэр етхых. «Гъогум сыры­кIозэ гупшысэхэр сшъхьэ къихьэщтыгъэх, тадэжь сыкъы­зы­кIожькIэ стхыжьыщты­гъэх, - еIо Ерстэм. - Пьесэхэр стхыным егъэжьапIэ фэхъугъэр 1991-рэ илъэсым хэку зэнэкъо­къоу Мыекъуапэ щызэхащэгъа­гъэр ары. Чэщ-мэфитIукIэ пье­сэу «Гуащэм инысэ гъэшIуагъ» зыфиIорэр стхыгъэ, зэнэкъо­къум чIыпIэ гъэнэфагъэ щиубытыгъ, сэри нахь теубытагъэу сытхэу езгъэжьагъ». Непи Ерстэм икIэсэ IофшIэныр гум ринэрэп. Ытхыгъах «Щы хэмы­тэу теджэн» зыфиIорэ пьесэр, Iоф зыди­шIэ­рэр «Пыикъу» зышъ­хьэу Аскъалэкъопщым фэгъэхьыгъэр ары. Ащ къы­кIэ­лъыкIонэу мэгугъэ «Унэй шIыхьаф» зы­фи­Iорэр. НэмыкI гухэлъышIухэри Ерстэм иIэх. ИлъэсипшI пчъа­гъэ­рэ ыугъоигъэ материал хьалэмэтыр зычIэ­лъыщт унэ-музей (культурэм и Унэ хэт) къы­ратыгъ, игъэ­цэкIэжьын тефэщт мылъкури районым къы­фитIупщыгъах. ШIэхэу ар ригъэ­жьэщт. Музеим зэреджагъэр «Тарихъым и Ун», тызхэт илъэсым ар къы­зэIуихынэу Ерстэм щэгугъы. Цэй Ерстэм ыпкIэ хэмылъэу IофшIэныбэу зэшIуихыгъэхэм ащыщ Аскъэ­лае дэт мэщытыр 1994 - 1995-рэ илъэсхэм зэ­ра­ригъэ­шIыгъэри. А лъэхъа­ным ар Дин хасэм итхьамэтагъ. Мэщытыр зэрашIыщт мылъкур къэ­гъоты­гъэнымкIэ Ерстэм Iэ­пы­Iэгъу­шхоу фэхъу­гъэр ХьэкIэко Ибрахьимэ ыкъоу Аюб.

Унэгъо дахи ышIагъ Ерстэм. ФэшIыгъэу щыI. Чэмхэр, мэлхэр, щагубзыухэр ехъух. Ишъхьэгъусэу Афыпсыпэ щыщ Хьадпэшъо Аслъанбэч ыпхъоу Любэрэ ежьыррэ къуищ зэдагъотыгъ, зэдапIугъ: Аслъан, Руслъан, Аскэр. Ахэми унагъо­хэр яIэх. Непэ Ерстэмрэ Любэрэ ягушIогъошхор якъорэлъфитф - шъэуиплIырэ зы пшъа­шъэрэ.

Аскъэлаехэр цIыф чэфылэх, сэмэркъэу шъабэр къябэкIы, искусствэр якIас, культурэм и Унэ якIуапI. КIэлэцIыкIухэр къыщэшъох, щэуджых, кружок зэфэшъхьафмэ ахэлажьэх. На­хьыжъхэми ар якIуапI. Ащ фэ­дэ амал зэряIэмкIэ цIыфхэр фэразэх Ерстэм.

Сыд фэдэрэ Iофэу (пкIэ зы­хэлъи, зыхэмылъи) Цэй Ерстэм цIыфмэ афишIагъэм, тапэкIэ афишIэщтми япсэпагъэ бэгъуа­гъэу къыритыжьынэу, тыз­хэт дунаимкIи, дунэе шъхьа­IэмкIи джэнэт лъапIэр къырипэсынэу Алахьталэм тыфелъэIу.

Емыж Муслъимэт.

Аскъэлай.

http://www.adygvoice.ru/newsview.php?uid=11779