Аскъэлай (аул Ассоколай)

ЯакъылкIи, ягупшысакIэкIи, язекIуакIэкIи къахэщхэу адыгэ лъэпкъым бэ зигугъу шIукIэ пшIынэу иIэр. Ахэм зэу ащыщ Анцокъо Хьаджыбэч Шыхьанчэрые ыкъор.

Чъэпыогъум и 26 — 27-м, Анцокъо Хьаджыбэч къызыхъугъэр илъэси 170-рэ зэрэхъурэм ехъулIэу, дунэе мэхьанэ зиIэ научнэ-практическэ конференцие институтым бзэшIэны­гъэмкIэ иотдел иIофышIэ­хэм зэхащэ. Ащ Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Грузием, Абхъазым, Тыркуем, Азербайджан, Дагъыстан ыкIи нэмыкI хэгъэгухэм, республикэхэм къарыкIыщт шIэныгъэлэжьхэр хэлэжьэ­щтых.

Анцокъор зэрэхьарыфылъэ зэхэгъэуцокIуагъэм нэмыкIэу, ащ усэу, орэдэу зэхилъхьагъэ­хэри, тхыдэжъэу, гущыIэжъэу ыугъоигъэхэри къытлъыIэсы­жьыгъэх. Ежь философэу зэрэщытыгъэр къэзыушыхьатрэ гупшысэ куухэр зыхэлъ итхыгъэхэр, иIофшIагъэхэр лъэпкъым къыфигъэнагъэх. Ахэм такъытегущыIэн амал непэ тиI.

Хьаджыбэч дэгъу дэдэу къы­гурыIощтыгъ гущыIэжъхэр гущыIэ лые зыхэмыт гущыIэухыгъэ кIэко цIыкIукIэ къэIуагъэхэми, акъыл нэфыр, Iушыгъэр, зэфа­гъэр, шъыпкъагъэр, гупшысэ куур зэрахэлъыр. ГущыIэжъхэр Анцокъом ыугъоищтыгъэх ыкIи игущыIэ зыщищыкIагъэм, зыщигъом къыхигъэуцощтыгъэх. Iэпэрытхэу «Анцокъо Хьаджыбэч игупшысэхэр» зыфиIорэм гущыIэжъ 210-рэ фэдиз къыхэдгъотагъ.

Мыгъэ ар къызыхъугъэр илъэ­си 170-рэ мэхъу. Ащ ехъулIэу ищыIэныгъэ гъогу зышIэрэм кIэкIэу ыгу къэдгъэкIыжьын, зымышIэрэмкIэ гъуазэ хъун.

ШIэныгъэзехьэ хъущтыр 1846-рэ илъэсым къуаджэу Лы­гъотх къыщыхъугъ. Къызэрыхъухьа­гъэр лэжьэкIо унагъу. 1874-рэ илъэсым Хьаджыбэч Аскъэлае щыщ Шэмбэтыкъоу арапыбзэри къурIаныбзэри дэгъоу зышIэхэу, сымаджэмэ яIэзэнми фэIэпэIасэм нэIуасэ фэхъу. ШIэныгъэзехьэ хъущтым ар Iустазы шъхьаIэу иIагъ, нэужым ятэнэпIос хъужьыгъагъэ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Хьаджы­бэч шIэныгъэу тхылъ тхынымкIи IэзэнымкIи къыIэкIэхьагъэмэ Шэмбэтыкъом къыритыгъэр апэрэ ублапIэ фэхъугъэмэ ащыщыгъ.

Хьаджыбэч узыбэми яIазэ­щтыгъэу къаIотэжьы: чыйузи, тхьакIумузи, пэузи, нэмыкI­хэ­ми. КIышъо бэгыгъэхэри шъэ­жъые ахимыIэу ыгъэхъужьыщтыгъэх. Сымэджэщэу иIагъэр ибгъэнышъхьэ унэ цIыкIу ары­гъэ. Сыма­джэу уз хьылъэм Iэ­кIихы­жьы­гъэмэ ащыщыгъ зэлъашIэрэ адыгэ баеу Трэхъо Лыу. Ар зегъэхъужьым къыри­Iогъагъ: «ЕгъашIэм адыгэ горэм ымы­лъэгъугъэ унэ пфэс­шIыщт» ыIуи, ау Хьаджыбэч а «шIухьаф­ты­ныр» щигъэзые­гъагъ. Хьаджыбэч фэягъэп баи хъунэу. «Зы нэбгырэ горэ тхьамыкIэу убаиныр емыкIу», ыIощтыгъ ащ.

ЦIыфмэ афишIэрэм къыхэ­кIыкIэ Хьаджыбэч ежь ышъхьэ пылъыжьынэу уахътэ иIа­гъэп. Аужыпкъэм, унагъо имы­Iэзэ илъэс шъэныкъом ехъу­гъагъ. Шъао къызыфэхъум, илъэс шъэныкъорэ хырэм итыгъ. КIалэм Нухь фаусыгъагъ пегъымбарым ыцIэкIэ. Нухьэ шыпхъухэу Гощэфыжьрэ Къадырхъанрэ, ышэу Исмахьилэрэ иIагъэх.

Хьаджыбэч щыIэныгъэ гъогу хьылъэ къыкIугъ. Ежьыр лъэ­шэу гумызагъэти, бэмэ агъэ­гумэкIыщтыгъэ, къыдэмыхъухэрэми агъэгупсэфыщтыгъэп. А зэкIэми ащ ипсауныгъэ зэща­гъэ­къуагъ, алэжьагъ.

Мэлылъфэгъум и 5-м, 1921-рэ илъэсым Хьаджыбэч идунай ыхъожьыгъ, зыдэсыгъэ къуа­джэу Аскъэлае щагъэтIылъы­жьыгъ.

Анцокъо Хьаджыбэч гъэсэныгъэм илъэгъохэщ, Iелфыбэ зэхэгъэуцуакIу, тхакIо, усакIо, орэдус, орэдыIу, гущыIэжъугъо­якIу — лъэпкъ гупшысэм иухъумакIу! Ау анахьэу ыкIуа­чIэ зыфигъэзагъэу зыфэлажьэ­щтыгъэр адыгабзэр тхылъыбзэ ышIыныр ары. «Зыбзэгу тхылъ язымыгъэшIыгъэ цIыф лъэпкъэу акъылэгъу зэфэхъу­гъэ дунаим тетэп», — еIо Хьа­джыбэч. Лъэпкъым тхылъыбзэ иIэмэ, тапэкIэ щыIагъэхэм, тинахьыжъхэм зэIуагъэкIэгъэ шIэныгъэр лIэужыкIэу къакIэ­хъухьэрэмэ зэраратыжьын ама­лышIоу Хьаджыбэч ылъытэ­щтыгъ. Лъэпкъ зэгурыIоныгъэри ащ къыкIэлъыкIощтэу ылъытэ­щтыгъ. «Къэлэмыпэр — Iоф мыгъэкIод, хэбзэ мыгъэулъый, лъэпкъ мыгъэгъуащ, щыIэкIэ амал-къолай, сэнэхьатхэм яустаз», — еIо ащ.

Хьаджыбэч иIэпэрытх къы­зэриушыхьатырэмкIэ, лъэпкъ Iофыгъо зэфэшъхьафыбэмэ яхьылIэгъэ тхыгъэхэри усэу дэтхэри зэкIэ зы Iофыгъо шъхьаIэ фэкIожьых: лъэпкъыбзэр тхылъыбзэ шIыгъэным къыфэджэх. Ащ фэдэ усэх «Адыгэ тхьаусыхэ гъыбз», «Лъэпкъ гукъау», «Е адыгэ де­лэ тхьамыкIэх» ыкIи нэмыкIхэу усакIом иIэпэрытх тхылъ дэхьагъэхэр.

ГущыIэжъ хъужьыгъэу Аскъэлаий, нэмыкI адыгэ чылагъо­хэми адэлъ: «Гъэжъуанэ орэдыр еусы, Хьаджыбэч сэуатэр хелъхьажьы». Шъхьэлэхъо Абу мы­рэущтэу къетхы ащ фэгъэхьы­гъэу: «Мэзаем и 28-м, 1935-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо къыIуи Цэй Ибрахьимэ ригъэ­тхыжьыгъэу «Гъэжъуанэ иорэд» зыфиIорэм гущыIэ щэрыоу Хьаджыбэчрэ Гъэжъуанэрэ афэгъэхьыгъэр икъэIуакIэкIэ тIэкIу текIэу къыхэфэ: «А Гъэ­жъонэ мыгъом сиорэд гущэ къеусы, / Хьаджыбэч къынэсыгъэшъы сэуатэр къыхелъхьэ гущ». Абу гупшысэр лъегъэ­кIуатэ: «Сыдэущтэу орэхъу фаеми, Iуагъэ хъугъэр къэуубытыжьын плъэкIыщтэп, орэдым хэтэу къежьагъэми, шъхьафэу къежьагъэми а гущыIэ щэрыом, цIыфхэм уасэу Хьа­джыбэч фашIырэр, щэч хэмылъэу, къеушыхьаты».

«Хьаджыбэч сыд фэдэ Iоф къытегущыIэми, философ гущыIэ зэфэхьысыжь хэлъэу, зэгъэпшэныр ылъапсэу, нафэу, щэрыоу игущыIэ егъэпсы», — еIо Тхьаркъохъо Юныс «Анцокъо Хьаджыбэч иусэхэр нэиутхэу щытыгъэх», — къыхегъэщы Гъыщ Нухьэ.

Блэгъожъ Зулкъаринэ мырэущтэу къетхы: «Анцокъо Хьаджыбэч къытфигъэнагъэр бэ. Джыри узэгупшысэнэу, зэхэпфынэу, уигъэгушхонэу ахэм ахэтыр макIэп, ар аскъэлаемэ язакъоу яеп, лъэпкъым ынап, лъэпкъым ибыракъзехьэ­мэ ащыщ. Ар хэти щыгъупшэ хъущтэп. Анцокъо Хьаджы­бэч адыгэхэр зыдэщыIэ къуа­пэхэр зэкIэ къегъэнэфы».

«Зафэр иIашэу, шъыпкъэр игъогоу <…> Анцокъо Хьа­джыбэч. <…>А усэкIо очылыр мылъкукIэ дэпщэхышъущтэп, гъогу зафэу, гъогу занкIэу зытетым тепщын плъэкIыщтэп. Идейнэ-творческэ нэшэнэ пытэм тет: зыIэшъхьитIукIэ мылъкур къэзылэжьырэр, цIыфыгъэ дахэ зыхэлъыр ары усакIом щытхъу зыфиIорэр, лэжьэн зи­мыкIасэу, зыгорэм къылэжьы­гъэмкIэ щыIэн зыгу хэлъхэр ары ыумысыхэрэр. Джа творческэ екIолIакIэм ренэу фэ­шъып­къагъ Хьаджыбэч», — еIо Шъхьэлэхъо Абу.

Овчинниковым къетхы: «Точное место захоронения создателя адыгейской азбуки Ха­джибеча Анчока едва ли представляется возможным. Впрочем, может быть, это и к лучшему: такому человеку место успокоения адыгейский народ должен найти в своем сердце».

Анцокъо Сурэт.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, гуманитар ушэтынхэм апылъ республикэ институтым бзэшIэны­гъэхэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаI.

Адыгэ макъ.