Пчэдыжьыпэ тыгъэр къыдэк1оегъу ифэгъагъэп тикъэлэ шъхьа1эу
Мыекъуапэ дэт тхылъыщэ тучанышхоу урамэу Краснооктябрьскэм тетым сыч1этэу
тиадыгэ тхак1охэм ятхылъык1эу къыдэк1ыгъэхэм сахаплъэ зэхьум. Ош1э-дэмыш1эу
синыбджэгъуш1оу Лэупэк1э Байзэт сак1ыбк1э къыск1эрыхьагъ. Арыми сымыш1эу,
псэуп1э зэпэмычыжьэхэм тадэсыми, илъэс зыт1ущым къыщык1энэп тызызэрэмылъэгъугъэр
зыкъызэзгъэзэк1и ынэгу сызык1эплъэм гуш1ом сызэлъиштагъ, 1апл1 пытэу
зызэтэщэк1ым, Байзэт къыригъэжьагъ:
- Арэп, щэ-пл1э фэдизрэ шъуадэжь сыкъы1ухьагъэшъ уизгъуатэрэп,
Мыекъуапэ ш1у дэдэ зэрэплъэгъурэр лъэшэу къыпхэ-щы нахь шъуибынмэ тхьамафэм
къехъужьыгъэу мыщ узэрэщы1эр къызыса1ом сымыгъэш1эгъон слъэк1ыгъэп. Темыгъэзыгъапэу
мыщ тыкъак1орэп, пчэдыжьым жьыпсэу тыкъежьэу тимашинэ ц1ык1ук1э къалэм
тыкъызыда-хьэк1э, тыдэк1ыжьыфэ тш1уабэ маш1э.
Адыгэ тхылъэу сызыхаплъэщтыгъэхэр сш1огъэш1эгъоныгъэхэми
Байзэт къысэлъэ1уи, тучаным тыкъызыч1эк1ым я XlX-рэ л1эш1эгъум къыхиубытэу
тиадыгэл1ыхэу хьэджагъэхэу, ефэндыгъэхэу, ахэм Пшызэ шъолъырк1э къэзэкъмэ
яатаманыгъэу генералэу Бабичевыр ахэсэу сурэтышхоу атырахыгъагъэр
къызысегъэлъэгъум ныбжьырэмэ анахьэу сыкъигъэгуш1уагъ. Ежьыми гуапэр иеу
сурэтыр къыс1эк1илъхьагъ.
- Ма мыр, сэ къэсш1эжьыхэрэм ац1э къэсэтхы, ащ нахь дэгъужь
тилъэпкъ гъэзет къырябгъэгъахьэмэ. Ащ къахэмык1ын ылъэк1ыщтэп тэ къэтымыш1эжь горэ гъэзетеджэхэм амыш1эныр. Арышъ, апэрэ чэзыоу зыпкъ
тыкъик1ын фаер сурэтыр зыщытырахыгъагъэр ары. Тэхъутэмыкъое районым ит къоджэшхоу
Щынджые ц1ыф ц1эры1оу, зынахь бай тиадыгэ шъолъыр къимыхъуагъэу Трэхъо Лыу
мэщытэу ежь имылъкук1э щаригъэш1ыгъэр къызэ1уахы зэхъум зэхащэгъэгъэ митингым
хэлэжьэгъэ адыгэл1хэм атырахыгъагъ. Ар зыхъугъагъэр 1906 — 1907-рэ илъэсхэр
ары. 
Сурэтым итхэу къаш1эжьыгъэхэр (сэмэгумк1э къебгъэжьэнышъ):
апэрэ сатырэм япл1энэрэу хэсыр — Хьатэгъогъу Едыдж Хьаджэбый ыкъу, 1918-рэ илъэсым
большевикхэм икъуаджэу Щынджые щаук1ыгъ зэрэбаигъэм щэхъу хэмылъэу; ят1онэрэ
сатырэм апэ исыр — Лэупэк1э Нэкъэрэхьадж Исмахьилэ ыкъу, илъэси 114-рэ
къыгъаш1и, къызщыхъугъэ къуаджэу Тыгъургъой 1932-рэ илъэсым идунай щихъожьыгъ;
ят1онэрэ сатырэм щысхэр: Хьэкомэ Хьамыхъу Хьаджэр, къызщыхъугъэр къуаджэу
Лахъщыкъуай; Л1ыхас (ыц1э тш1эрэп) къуаджэу Хьалъэкъуае щыщ; Хьатэгъу Хьаджэбый
Мустафэ ыкъу, къуаджэу Тэхъутэмыкъуае щыщ; урыс генералэу Бабичевыр; ят1онэрэ
сатырэм яблэнэрэу щысыр — Шъотэгощыкъо ефэндыр, къуаджэу Бжыхьэкъояк1эм щыщ;
ящэнэрэ сатырэм я 2— 3-у щытхэр — Шъхьак1умыдэ Хьэт1ахъу, къуаджэу Шыхьанчэрыехьаблэ
щыщ, Чэсэбый Шумэфэ-хьадж Батырбый ыкъор, къуаджэу Аскъэлае щыщ (ышъхьэ
большевикмэ паупк1и, штыкым пылъагъэу къалэу Краснодар иурам шъхьа1эу Краснэм
къыщырахьэк1ыгъагъ); ящэнэрэ сатырэм ия 6 — 7-у щытхэр — Трэхъо Лыу Нахьыл1
ыкъор (1854 — 1914), къуаджэу Щынджые щыщыгъ, якъоджэ къэхалъэ щагъэт1ылъыжьыгъ,
Бжыхьэкъо Къамболэт, Советскэ Союзым и Л1ыхъужъэу Бжыхьэкъо Къымчэрые ятэш,
поселкэу Инэм мэш1оку гъогоу к1оц1ырык1ырэм и1э мэш1оку къэуцуп1эм ищагу унит1у
щыри1агъ, къызэра1ожьырэмк1э, Америкэм к1ожьыгъэу идунай ыхъожьыгъ; ящэнэрэ
сатырэм ия 9-у щысыр — Л1ы1эп1э Лыу Тыу ыкъу, къуаджэу Лахъщыкъуае
щыстаростыгъ; я 4-рэ сатырэм ия 4 — 6-у щытхэр — Бэгу Гъук1эшъау Къырымэт ыкъу,
1964-рэ илъэсым нэс къыгъэш1агъ, Бэгу Мэджыд Къырмэт ыкъу (мит1ур зэшыгъэх),
Сыбыр ил1ыхьагъ, Трэхъо Лыу икъорылъфыгъэх, Бэгу Юсыф Хьамедэ ыкъу, бай а1уи
Сыбыр ращи ил1ыхьагъ.
Трэхъо Лыу л1ы 1ушыгъ, тиадыгэ лъэпкъ пае дэгъоу ыш1агъэр
бэ. Къызщыхъугъэ къуаджэми, къалэу Мыекъуапи, къэбэртэе къоджэшхоу Кощхьабли мэщыт
зэтегъэпсыхьагъэхэр имылъкук1э адаригъэш1ыхьэгъагъ. 1898-рэ илъэсым еджап1эхэр
къуаджэхэу Щынджыерэ Тэхъутэмыкъуаерэ ащаригъэш1ыгъагъ. Быслъымэн диным
къызэри1орэм тетэу шэн-зек1ок1э дахэхэр къахафэхэзэ, шъыпкъэныгъэм, гук1эгъуныгъэм,
хьалэлныгъэм яшапхъэ итхэу ныбжьык1эхэр п1угъэнхэм фэбанэщтыгъ ык1и а лъэныкъомк1э
къыдэхъугъэри мэк1агъэп. Ащ дак1оу Трэхъо Лыу мылъкоу и1эм рымыкъэеу, зимыгъэпагэу
къалэу Екатеринодар и1эгъо-блэгъухэм ащыпсэущтыгъэхэ чылагъохэм адэс ц1ыф
къызэрык1охэм 1офш1ап1эхэр къафигъотыщтыгъ, як1алэхэр рагъэджэнхэмк1и «мыхэр
арых сэ сызгъэт1ылъыжьыщтхэр» ы1озэ, имылъку щыщк1э адэ1эпы1эщтыгъ.
- А лъэхъаным к1эмгуе щыщ горэ Трахъом гохьанышъ мылъку
диш1ы ш1оигъоу ыдэжь къызэк1ом, — тятэ къы1отэжьыщтыгъэ гухахъо хигъуатэзэ, —
л1ы хьак1эмрэ Трахъомрэ зэзэгъыныгъэ зэдэш1ыгъо имыфэхэзэ джэныкъо мэш1о
зэк1эблагъэм блэ1эбык1и, адык1э телъыгъэ сырнычымк1э тутыныр зык1егъанэм, Трахъор
къэгубжи, къыри1огъагъ: «Орырэ сэрырэ 1оф зэдыти1эн ылъэк1ыщтэп ащ нахьэу
мылъкум ушъхьамысыщтмэ».
Хьатэгъогъу Алджэрыеу изаводхэм ащыщ горэм щылажьэщтыгъэм
ык1и къуаджэу Тэхъутэмыкъуае щыпсэущтыгъэм Трахъом ихьатырк1э дунаим
щызэлъаш1эщтыгъэ урыс тхэк1ошхоу Л. Н. Толстоим библиотекэ псау хъунэу тхылъыбэ
къыритыгъагъ иадыгэ лъэпкъ къык1эхъухьэрэ к1элак1эхэр гъэсагъэ хъунхэм пае.
- Мы сурэтэу къыостырэр непэрэ мафэм къынэсыжьыным пае, —
къысе1о Байзэт, — сянэ тхьамык1эр къэзылъфыгъэр Трэхъо Лыу ышыпхъугъэти, байхэр
агъэк1одыхэу зыщэт лъэхъаным большевикхэм сурэт бэк1ае агъэстыгъэми, гъэбылъыгъэк1э
тикъуаджэу Тыгъургъой къыхьыгъагъ сурэт куп, ау лъэхъэнэ къинэу пэк1эк1ыгъэм
нахьыбэр ахэк1одагъэу, мы зызакъор камодыжъэу ти1агъэм дигъэбылъыхьэгъагъэу
къыгъотыжьи къыситыгъагъ. Джы къызнэсыгъэм згъаш1оу гъэбылъыгъэк1э с1ыгъыгъэми,
итхэр зыфэдагъэхэр арэш1, тик1алэхэу тихъишъэ икъу фэдизэу фэмынэ1уасэхэм щысэтехып1э
афэрэхъух.
Сятэжъэу Хьэматэрэ Трэхъо Лыурэ зэзэгъыныгъэ зэдаш1ыгъэу
сикъоджэ гупсэу Шыхьанчэрыехьаблэ зык1элъырысыгъэ мэзышхоу Кармалинэ делянкэхэр
щыря1эхэу мэшоку гъогум халъхьэщтыгъэ шпалэхэр ащарагъэш1ыщтыгъэх. Сятэжъ
приказчикыгъ. Ипшъэрылъхэр дэгъоу ыгъэцак1эхэзэ, илъэси 3-м ехъурэ 1оф
зэдаш1агъэу мылъкоу къыхэк1ыгъэр зэфэдэу зэдагощыжьынэу сятэжъ Трахъом зыре1ом,
къыхэк1ыгъэр зэфэдэдэдэ къыдимыш1ынэу къызыре1ом, зэмызэгъыныгъэ азыфагу къихьи,
судым езэрэтыгъэх. Тикъуаджэк1э механик 1азэу ык1и гъэсагъэу урысыл1
лъэгъупхъэу Денисенко зыфа1ощтыгъэр сятэжъ иуни исэу иблэгъагъэти, очыл 1эзэ
дэдэ къыфегъотышъ, мощ фэдиз зибаигъэ Трахъом судым щытырегъак1ошъ, ет1ани 1оф
зэрэзэдаш1агъэр илъэсипш1 арегъэш1ышъ, а уахътэм къык1оц1 мылъкоу ыгъотыгъэр
зэк1э зэфэдит1оу къыдигощын фаеу зыхъурэм ипсауныгъэ къызэ1ахьэшъ, къалэу
Кисловодскэ къыщызэрегъэ1азэхэу ы1озэ, илъэс 60-м итэу ош1э-дэмыш1эу идунай
ехъожьы. И1оф хьазырэу гъунэм нэсыгъэу Трэхъо Лыу къари1ожьыгъагъ а1оти
зэхэзыхыгъэхэм мырэущтэу къа1отэжьыщтыгъэ: «Алахьыр шъосэгъэлъэ1у, сыфыкъоу
къэхалъэм сызышъухьык1э, с1эгуит1у къыдэгъэзыягъэу сыжъугъэт1ылъыжь, зыпари
зызэрэдэсымыхьыжьырэр ц1ыфхэм арэш1».
Байзэти сэри тызыфаер мы сурэтым итхэм ащыщхэр къэзыш1эжь
къыхэк1ымэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредакцие макъэ къырагъэ1унэу ары.
"Адыгъ макъ". КЪЭДЭ Мухьдин. Адыгэкъал.
|