Аскъэлае адрэ чылэхэм афэдэу, бэмэ къашIэжьырэ тарихъым нэмыкIэу гурыт лIэшIэгъухэм къахиубытэрэ, аужыпкъэм, ижъырэ дэдэ тарихъи иI. Тэ тызэсагъэр адыгэ къуаджэхэм урысые администрацием ахэр зитхыгъэхэм къащегъэжьагъэу аныбжь къэтлъытэныр ары. Ахэр тхыгъэ зыщыхъугъэ къэралыгъо актым ащ ыпэкIэ чылэхэм къарыкIуагъэр зэкIэ хиуцIэрэпхъагъэм фэдэу илъэс мин пчъагъэм къакIугъэ гъогур щымыIэгъахэм фэдэу хъугъагъэ.
ЩыIэныгъэр, шIэныгъэр зынэсыгъэм зэдгъэшIэн фаеу тыкъешIы Адыгеим итарихъэу лъэкъуацIэхэм, лъэпкъхэм, къуаджэхэм яхъишъэхэр.
Ау тхыгъэу щымыIэмэ, фольклорым зыфэдгъэзэн. ШъыпкъэмкIэ, апэрэ урыс краеведхэм атхыгъэ горэхэр щыIэх КъохьэпIэ Черкесием ехьылIагъэу. ГущыIэм пае, А. Н. Дьячков-Тарасовым бжъэдыгъупщэу Ахыджэго КIэмгуе къыIотагъэр ытхыгъагъ. Ащ къызэриIорэмкIэ, я ХV-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь апэрэу бжъэдыгъу-хъымыщэйхэр Iодышъэ лъапэ итемыр лъэныкъо къэтIысыгъагъэх. Ащ ыпэкIэ ахэр Абхъазым ипсыхъоу Бзыбэ Iушъо Iусыгъэх. А дэдэр къыщетхы Нэгумэ Шорэ итхылъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зыфиIорэм.
1641-рэ илъэсым хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ абдзахэхэм къырафыхыхэзэ, Псэкъупсэ готхэу къушъхьэм къехыгъэх ыкIи, кIэмыгуепщэу Болэтыкъор тIэкIу лъагъэкIуати, Пщыщэ, Мартэ, ПкIашъэ, Чыбый Iушъомэ аIутIысхьагъэх.
Ахыджагор бжъэдыгъухэм абхъазхэкIэ яджэщтыгъ. Ащ къыхэкIэу, а адыгэ лъэпкъым ыныбжь мыбэу ыкIи итарихъ я X — ХVI-рэ лIэшIэгъухэм анахь чыжьэу зэбгъэшIэнэу темыфэу ары зэралъытэщтыгъэр. Ау Нэгумэм итхыгъэу «Адыгэ лъэпкъым итарихъ» зыфиIорэм уеджэ зыхъукIэ, нэмыкI еплъыкIэ уиIэ мэхъу. Я VI-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь хъымыщэипщэу Лавристан аварцэхэм япщэу Байкан зипэщэ дзэу къатебэнагъэм пэуцужьыгъагъ. Ау а лъэхъаным хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ зиххэр адыгэ лъэпкъэу щыIэ пстэум анахь зэрэлъэшыгъэхэм къыхэкIэу ахэр арых анахь пхъашэу авархэм апэуцужьынхэ фэягъэхэр. Ары зэрэхъугъэри, Геленджик пэмычыжьэу Байкан ишы лъэужхэр мыжъо фыжьым щыхэгъэунэфыкIыгъэхэу иIэх.
Фольклорым къыгъэунэфырэр чылэр Чэсэбый Аскъал зэрэтекIыгъэр ары. Нафэуи щыт Аскъэлае ипсэупIэ бэрэ зэрэзэблихъугъэри. ЗэмкIэ Мартэ, адрэмкIэ ПкIашъэ, етIанэ Пщыщэ Iушъохэм аIусэу ар къыхэкIыгъ. Гъэунэфыгъэуи щыт непэрэ Аскъэлае тапэкIэ шъхьафэу псэущтыгъэ къоджищ зэрэхахьэрэр. Ахэр Арап къуадж, Емызэкъуай, ЛIыхъукIэхьабл.
Къуаджэхэу Гъобэкъуаерэ Нэшъукъуаерэ охътэ зэфэшъхьафхэм къахиубытэрэ археологическэ саугъэтхэр бэу яIэх. Ахэм ялъытыгъэмэ, Аскъэлае зы чIыпI ныIэп иIэр. Ау ащ Мэртэ Iушъо илъэс минитIурэ ныкъорэм къыкIоцI ищыIэкIагъэр къегъэлъагъо. А чIыпIэм ыцIэр Арапкъуадж. Аскъэлэе общинэр ащ Арапкъуаджэм щыпсэущтыгъэ Мэртэ Iушъо къыIутIысхьажьыным ыпэкIэ. Арапкъуаджэ анахь мэхьанэшхо къезытырэр ащ хэхьэрэ Сэрэежъ Iуашъхьэр ары. Ар мэхьанэшхо зиIэ тхьэлъэIупIэу щытыгъ. Мэз Iупэми пэблагъэу, шъофыми пэмычыжьэу, цIыфхэм щынагъо къафыкъокIымэ мэзым, къушъхьэхэм ахэхьажьынхэ алъэкIынэу щытыгъ. Мы чIыпIэм мэхьанэшхо зэриIагъэр къеушыхьаты ар къызэрэзэтенагъэм, дэгъоу гъэпсыгъэ къурмэншIыпIэу иIэм. Ащ фэдэ тыдрэ чIыпIи къыщагъотыгъэу щыIэп.
Арапкъуаджэ Мэртэ Iушъо метрэ 250-рэ фэдиз икIыхьагъэу, метри 100 фэдиз ишъомбгъуагъэу Iусыгъ. Илъэс мин пчъагъэхэм къакIоцI чIыгур ажъозэ охътэ гъэнэфагъэ пэпчъ тефэрэ чIыгу къатыр бгъэунэфыжьын умылъэкIынэу хъугъэ. Ау етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр, былым къупшъхьэхэр, мыжъом хэшIыкIыгъэ IэрышIхэр гъучI лIэшIэгъум икъихьагъум адыгэ-мыотI культурэм фэпхьын плъэкIынхэу щыIэх.
Сэрэежъ Iуашъхьэр нахь куоу зэгъэшIэгъэнымкIэ Кубань щыщ археологэу Н. В. Анфимовым ушэтынэу ышIыгъэхэм яшIуагъэ къэкIуагъ. И. С. Каменецкэм зэрилъытэрэмкIэ, мыотI лъэхъэнэ пасэм фэпхьынхэ плъэкIынэу апэрэу мы чIыпIэм цIыф псэупIэхэр къыщагъотыгъэх.
Сэрэежъ Iуашъхьэм ыкIи ащ илэгъу пытапIэхэу Мыекъуапэ, Псэкъупсэ (КъэзэныкъоякIэм) ыкIи ПкIашъэ (Нэчэрэзыежъым) язэгъэшIэн къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, хьатт (хьатыу) лъэпкъхэр хетыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт. Ар къеушыхьаты Хьаткъо лIакъом итамыгъэ. НэмыкI лIакъоу Арапкъуаджэ щыпсэущтыгъэхэр тамыгъэу етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ къошынхэм атешIыхьагъэхэмкIэ къэпшIэщтых. ГущыIэм пае, «ТIы-бжъэ» тамыгъэр Тыгъухэм, Тхьаркъуахъохэм, ЕмтIылъхэм, ЛIыIапIэхэм ятамыгъ.
Пэсэрэ мыотI къоджэ общинэм укъытегущыIэ зыхъукIэ, керкетхэр — адыгэхэр тыгъэм ТхьэкIэ елъэIухэу зэрэщытыгъэр къыдэмылъытэн плъэкIыщтэп. Ахэм ащыщхэр къушъхьэхэм къяхыгъагъэх. Енэгуягъоу щытыр тыгъэм ТхьэкIэ елъэIурэ хьатхэм яфэмэ-бжьымэ къатехьи, илъэс минитIоу къушъхьэм зыхэсыгъэхэм ахэр ащ елъэIугъэу ары. Сэрэежъ Iуашъхьэм игъэпсыкIэ урегъэгупшысэ Арапкъуаджэр а чIыпIэм тIысыным къыпэу тхьэелъэIупIэр ятфэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу щагъэпсыгъэу. А лъэхъаным Чэсэбый лIакъор щыIэгъэн ылъэкIыщт ар Аскъэлае дэмысыгъэми.
Зэгъэпшэн шIыкIэм тетэу тарихъым укъекIуалIэмэ, халибхэр Лъэпшъырэ Мэзытхьэрэ Тхьэу ялъэIущтыгъэхэу плъытэн плъэкIыщт. Арын фае Аскъэлае къыщагъотыгъэ пкъыгъохэу етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэхэм зыкIахэтлъагъорэр джорэмрэ (къащ) мэз пчэныбжъэхэмрэ. Апэрэ тамыгъэр Лъэпшъырэ Шыблэмрэ афэпхьыщт, ятIонэрэр Мэзытхьэм нахь фэгъэхьыгъ. Аужырэм пэблагъ Апыщэ лIакъоу Аскъэлае щыпсэурэм итамыгъэ. Ащ укъыпкъырыкIызэ, пIон плъэкIышт Апыщхэр Мэртэ Iушъо античнэ уахътэм Iусыгъэхэу ыкIи малоазиатскэ халибхэм къатекIыгъэхэу.
ТарихъымкIэ гъэшIэгъоныр къагъотыгъэ пкъыгъохэм Тхьэу зэлъэIущтыгъэхэм ясурэтхэмрэ лIэкъо тамыгъэхэмрэ зэратетхэр ары. Нэчэрэзые Зэе Iуашъхьэу Мартэрэ ПкIашъэрэ ясэмэгубгъукIэ щыIэм ащ фэдэ тамыгъэхэр зытет етIэ гъэжъагъэу «библиотекэ псау» къыщагъотыгъ. УзэренэгуещтымкIэ, Нэчэрэзые зэхэщэпIэ гупчэу ПсыхъомкIэ щытыгъ, Аскъэлае тхьэлъэIупIэ гупчагъ.
Мы уахътэр ары Емыжхэм, ХъокIонхэм, Шъынахъохэм, Бэрсэйхэм, Хьаткъохэм, Бахъукъохэм, Хъотхэм, ЕмтIылъхэм, Гъыщхэм, ЛIыхъукIэхэм ятамыгъэхэр щыIэ зыхъугъэхэр. ЯтIонэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу Мэртэ Iушъо Бэгъушъэхэр щыпсэущтыгъэх. А лъэпкъыр ящэнэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу адыгэ-мыотI лъэпкъхэу Азов Iушъо Iусхэм ятхыгъэхэм къахэщы. Апэрэ лIэшIэгъум тиэрэ ыпэу Чэтаохэм ятамыгъэ агъэунэфы.
ЛъэпкъитIум ятамыгъэхэр зэхахьэхэу, зы тамыгъэ хъухэу къыхэкIыгъ. Ащ фэд, гущыIэм пае, Чэсэбыйхэм ятамыгъэ. Ащ «тыгъэ» ыкIи «джорэ» тамыгъэхэр щызэхэхьагъэх. Ащ фэдэ зэхэхьакIэр дэгъоу ащыолъэгъу Сэрэежъ Iуашъхьэм къычIахыхэрэм. Ащ фэдэ зэхэхьаныр Шэуджэнхэм ятамыгъи хэтэлъагъо, Лъэустэнхэм ыкIи Шъхьэлахъохэм ятамыгъэхэми ар къяхъулIагъ.
Тиэрэ иятIонэрэ лIэшIэгъум Пшызэ шъолъыр зэо-банэхэр щэкIох. Ахэм апкъ къикIыкIэ сиракхэмрэ мыотIхэм ащыщхэмрэ Пшызэ къикIыгъэнхэкIэ енэгуягъо. ЯтIонэрэ лIэшIэгъум зекIогъэ хъугъэ-шIагъэхэм яЛэмэ-бжьымэ Мэртэ ныбэ дэсыгъэхэм, анахьэу Аскъэлае иIэгъо-блэгъу исыгъэхэм, къатырихьагъ. Сэрэежъ Iуашъхьэ апэрэ лIэшIэгъум ыгузэгум тефэрэ къатэу къыхэдгъэщыгъэр къэбзэлъабз. ЗэрэхъурэмкIэ, а уахътэм Арапкъуаджэ цIыфхэр щыпсэугъэхэп. Илъэси 150-рэ горэ тешIагъэу мыщ цIыфмэ къагъэзэжьы. А уахътэм Аскъэлае щыпсэурэмэ Пшызэ къикIыжьыгъэхэри къахэхьэх, ахэм ащыщыгъэн фае къэсхэр (кас-кэхэр). Ахэм ащыщ дзэ пащэу щытыгъэнкIэ енэгуягъо Аскъэлае лъапсэ фэзышIыгъэ Ас-къал Къэс. ЦIэу Аскъалэр (Ас-калаф, Аск (а?) лас) античнэ лъэхъаным Азие ЦIыкIуми хы ШIуцIэм итемыр-къокIыпIэ лъэныкъоми ащагъэфедэ. (Аск (а) лас Гераклид ыкъу (Аска-лаф ижъырэ урымыбзэмкIэ «тыгъурыгъу», аскалос — мыжъо (чIыгу), Аскалоп — Сирием ит къалэм ыцI). Арышъ, тиэрэ ия II-рэ лIэшIэгъум Аскъэлае джыри зэ къэкIэжьы, а къэкIэжь зыкъэIэтыр Аскъал Къэс ыцIэ епхыгъэу макIоу пIон плъэкIыщт.
Пшызэ кIыб 370-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хъугъэ-шIэгъэ тхьамыкIагъохэр къыщэхъух. Ащ щыпсэухэрэм гуннхэр къатебанэх. Ау, гъэшIэгъоныр, гуннхэм Пшызэ кIыб нахьи Азов Iушъу, Тамань лъэныкъор ары анахьэу шъобж зэрахыгъэхэр. Пшызэ кIыб щыIэ пытэпIэ-тхьэлъэIупIэхэр къызэтенагъэх. Мы лъэхъаным Мэртэ псыхъо ищыIэкIэ-псэукIагъэр Сэрэежъ Iуашъхьэм, къутырэу Краснэм дэжь щыт Тыгъу Iуашъхьэм ыкIи Тэуехьэблэ пытэпIэжъым къагъэлъагъо.
Черкесиер зэхэзыугъоенэу пылъыгъэ бэслъэнэипщэу Елджэрыкъо Къанэкъоу я ХV-рэ лIэшIэгъум пщы шъхьаIэу хадзыгъагъэм зэхищэщтыгъэх абадзэхэри, хъымыщэйхэри, чэчэнэйхэри, нэмыкI къушъхьэчIэс лъэпкъхэри. Ар дагъыстаныпщым зытекIом, ыкъохэр пщы шъхьаIэу аригъэштагъэх. Ар Къырым татархэми, къалмыкъхэми атекIоуи бэрэ къыхэкIыгъ. Ащ фэдэ зао горэм хэлэжьэгъэн ылъэкIыщт бжъэдыгъу дружинэу чэчэнэе оркъэу Чэсэбыир зипащэр. Ащ тетэу Чэсэбыим Аскъэлае Мэртэ Iушъо IуигъэтIысхьагъэмэ, тешIагъэр зэрэбэм къыхэкIэу, икъэхалъэ зыдэщыIэр цIыфхэм къашIэжьыщтыгъэп. ГущыIэм пае, Инал Нэф (Нэшъу) икъэхалъэ Абхъазым зэрэщыIэр таурыхъхэм ахэт. Ау Чэсэбыим икъэхалъэ зыдэщыIэм ехьылIагъэу таурыхъи щыIэп, бэ зыгъэшIагъэхэми къашIэжьырэп. Ащ укъыпкъырыкIызэ, къэпIон плъэкIыщт Чэсэбый Аскъалэ къуаджэр Мэртэ Iушъо ащ ыпэу IуишIыхьагъэу.
ЕтIани зы гупшысэ шъхьэм къехьэ. Аскъал косог лъэпкъым щыщэу 968-рэ илъэсым Аскал зыштагъэхэм ащыщыгъэмэ, а къалэм ыцIэкIэ ежь нэужым еджэгъэнхи ылъэкIыщт. Аскъал къалэм иштэн хэлэжьагъэр Къэсмэ ащыщэу щытыгъэмэ, Аскъэлае, ЛIыхъукIэхьаблэ пэмычыжьэу Iошъхьэ заулэ иIэн фэягъэ. Ау тэ тлъэгъухэрэр гурыт лIэшIэгъухэм къахиубытэрэ Iуашъхьэхэу Мартэ исэмэгубгъу Iутхэр ыкIи Iошъхьэ гъонэ закъор арых. Ахэр зэкIэ гурыт лIэшIэгъу кIасэм къыхеубытэх, ау бжъэдыгъухэр Бзыбэ къикIыжьынхэм ыпэу ахэр ашIыгъэх.
Iошъхьэ инхэр Мартэ иджабгъу нэпкъыкIэ гъэзагъэх. Ахэм анахь къахэщы Къэрэгъулэ Iуашъхьэмрэ Хъынджыу Iуашъхьэмрэ. Апэрэр Сэрэежъ Iуашъхьэхэм нахь апэблагъ. Аскъал иIошъхьэнэу анахь узэнэгуерэр Къэрэгъулэ Iуашъхьэр ары.
Ситхыгъэ икIэухым къасIомэ сшIоигъу Аскъэлае къырыкIуагъэр бгъэунэфын хъумэ уакъыпкъырыкIынэу охътэ гъэнэфэгъиплI зэрэщыIэр. Апэрэр — тиэрэ ыпэу я V-рэ лIэшIэгъум икъихьагъур. А лъэхъаным хьатхэр къушъхьэхэм къахэкIыжьхи, Арапкъуаджэ дэтIысхьэгъагъэх.
ЯтIонэрэ уахътэр тиэрэ къыриубытэрэ я II-рэ лIэшIэгъум икIэухыр ары. А уахътэм Аскъэлэе общинэм ипащэхэр зэблахъух.
Ящэнэрэ уахътэр — 968 — 970-рэ илъэсхэм Хэзар къэралыгъом зытекIуагъэхэр. ЯплIэнэрэ уахътэр — 1495-рэ илъэсэу Елджэрыкъо Къаныкъом черкесыдзэхэр Саркалрэ Аскалрэ аштэнхэу зищэгъагъэхэм къыщегьэжьагъэу. Материал угъоигъэу, зэгъэшIагъэу щыIэхэм уакъыпкъырыкIымэ, ятIонэрэ уахътэу, тиэрэ къыриубытэрэ ятIонэрэ лIэшIэгъум икIэухым къыщегъэжьагъэу къуаджэм ыныбжь плъытэ хъущт.
ЛЭУПЭКIЭ Нурбый.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат.
|