Сэ къуаджэу Аскъэлае  сыщэпсэу. Бэрэтархэм сащыщ.  ПчыхьалIыкъое Дыхъухэм сыряпхъу. СисэнэхьаткIэ сыкIэлэегъадж. Сигъэпсэфыгъо уахътэ къэсыгъэу бысымгуащэу непэ унэм сис.

Мы илъэсым, жъоныгъокIэ мазэм, псаугъэмэ, сянэшэу Пэрэныкъо Мурат ыныбжь илъэсишъэ хъу­щтыгъэ. Ары сэри сыкъышъуфэтхэн фаеу зыкIэхъугъэр. ГукъэкIыжьэу сиIэр бэ. Ахэр цIыфхэм адэзгощымэ сшIоигъу.

ЯтIонэрэ дунэе зэошхор къызежьэм, сянэшхэр нэбгырищ хъухэу апэ фронтым Iухьагъэхэм ащыщыгъэх.

Анахьыжъыр Мыхъутар. Ащ кIэлэ­бынышхо иIагъ. Ишъхьэгъусэу Хьаджэ­къызэрэ ежьыррэ сабыих зэдапIущтыгъэ. Мыхъутарэ военкоматыр апэ къызеджэм, сабыибэ иIэу аIуи, илъэс горэм адэлэжьэнэу къырагъэгъэзэжьыгъагъ. Ащ хьы­лъэзещэ машинэу «полуторка» зыфаIорэм лэжьыгъэр рызэрищэщтыгъэ.

Мыхъутарэ усакIоу Пэрэныкъо Розэ ятагъ. «Сят» зыфиIорэ поэмэм Розэ щетхы:

«ПкIантIэр анатIэ къыхихэу

Мэщыр тятэхэм алэжьы,

Полуторкэ цIыкIур щызечъэу

Мо губгъо дэдэм итыгъ.

А зы машинэр жъогъохэчъэу

Тикъоджэ лэжьакIомэ яIагъ».

Пый мэхъаджэу тихэгъэгу къытебэнагъэм мамырныгъэ щыIэкIэ-псэукIэу тицIыфхэм яIагъэр зэхигъэтэкъуагъ, зэо мэшIошхор къытишIылIагъ. Розэ ипоэмэ щетхы:

«Смоленскэ заом сятэ хэтыгъ,

Тидзэхэм щэхэр афищэщтыгъ.

КъаIожьы ныбджэгъумэ сятэ блэнагъэу,

Пый техакIомэ ащымыщтагъэу,

ЩэкIэ ушъэгъэ машинэ цIыкIур

Тхьапшырэ пыимэ аIэкIэкIыгъ.

Гупытэу, лъэшэу, лIы лъэхъчэ цIы­кIум

Тхьапшырэ пыихэр зэхиукIагъ?

МашIом пэхьани, къыхэкIыжьыни,

Шъыпкъэр зэхишIэмэ зэмыблэжьыни,

Ныбджэгъумэ къаIожьы сятэ чэфыгъэу,

ГукIод имыIэу, игугъэ иныгъэу».

Инасып къыхьыгъэп Мыхъутарэ псаоу къыгъэзэжьынэу. Фашист техакIохэм язаозэ, лIыблэнагъэ зэрихьэ­зэ заом щыфэхыгъ.

Мыхъутарэ къыкIэлъыкIощтыгъэр Му­рат. Мурат ныбжьыкIэ дэдэу фронтым Iухьэгъагъ. АпэрэмкIэ Воронежскэ фронтым батареим икомандир игуадзэу, нэ­ужым Украинскэ фронтым идивизионнэ резервхэм якомандирэу щытыгъ. Зэошхом имашIо къызежьэм апэдэдэ фронтым Iухьэгъэ советскэ поэтмэ Пэрэныкъо Мурат ахэтыгъ. Сянэшым лIыхъужъ­ныгъэ ин хэлъэу и Родинэ къыухъумагъ, псэемыблэжьэу пыим езэуагъ, ар зэхикъу­тагъ, текIоныгъэ къыдихыгъ, зэошхом имашIо ащ ынэгу кIэкIыгъ.

Ащ ишыхьатых правительственнэ тын лъапIэу иIагъэхэр. Ахэр: Отечественнэ заом иорденэу ятIонэрэ степень зиIэр, орденэу «Красная Звезда», медальхэу «За взятие Будапешта», «За победу над Германией», ахэм анэмыкIэу шIухьаф­тынищ Верховнэ Главнокомандующым къыфи­гъэшъошагъэх лIыгъэшхо зэрихьэзэ Румынием, Венгрием ыкIи Австрием ащы­кIогъэ заохэм зэрахэлэжьагъэм пае.

Я 857-рэ артиллерийскэ полкым икомандирэу подполковникэу Соколовым мэкъуогъум и 14-м, 1945-рэ илъэсым къытхыгъэ наградной тхьапэм мырэу­щтэу итхагъ: «Югославием ит районэу Святая Елена зыфаIорэм дэжь капитанэу Пэрэныкъо Мурат ибатарей пыим ипулеметчикхэм машIо аришIылIэгъагъ. Пыим батареир зыдэщытыр ыгъэунэфыгъ ыкIи самоходнэ орудиехэмрэ танкхэмрэ къызфигъэфедэхэзэ контратакэм къежьагъ, ау зи къыдэхъугъэп, игухэлъхэр IэкIэзыгъ. Капитанэу Пэрэныкъо Мурат зипэщэгъэ батареим артиллерием имашIо пыим фызэIуихыгъ, ежь ышъхьэкIэ капитаныр лIыгъэшхо хэлъэу зы Iашэм кIэлъыры­чъымэ, адрэ Iашэм дэжь чъэзэ, пыим иконтратакэ пэуцужьын ылъэкIыгъ. Капитанэу Пэрэныкъом блэнэгъэшхоу къыхэфагъэм ишIуагъэкIэ пыим итанкитIу, исамоходнэ орудие, ипротивотанковэ орудиеу тIу, ипулеметиплI aIoy зэха­къутэн алъэкIыгъ.

Австрием ит районэу Маузер зыфа­Iорэм дэжь пыир джыри къыщежьагъ контратакэм. Капитанэу Пэрэныкъом идзэкIолIхэм унэшъо зэфэшъхьафхэр аритмэ, ежь апэ итэу батареир ыпэкIэ лъигъэкIуатэзэ, пыир зэхигъэтэкъуагъ, ащ дакIоу зэхакъутагъ пыим итанковэ пулеметэу тIу, ручной пулеметэу щы, танкитIу, бронетранспортерэу тIу ыкIи пыим ипехотнэ ротищ зэбгырафыгъ».

Сянэшмэ анахьыкIэу фронтым Iу­хьэгъагъэр Андзаур арыгъэ. Мыщ Ростов дэтыгъэ прокурор школыр къыухы­гъакIэу исэнэхьаткIэ IофшIэныр ригъэжьэгъэ къодыягъ заор къызежьэм, ау мыщи къыгъэзэжьынэу инасып къыхьы­гъэп, лейтенантэу къулыкъур ыхьызэ заом щыфэхыгъ. Андзаур ныбжьыкIэ дэдэу Ростов дэт прокурор школыр къызеухым тырахыгъэгъэ картыр ары къытфэнэ­жьыгъэр.

Заом имашIо аухыгъ, лъыпсыкIэ те­кIоныгъэр къыдахыгъ. Мурат псаоу зэошхом имэшIо лыгъэ къыхэкIыжьыгъ.

Мурати, Шъхьаплъэкъо Хьиси ячылэ гупсэу ПчыхьалIыкъуае къэкIожьыгъа­гъэх. Сянэ къыIотэжьыщтыгъэ: «Мурат къэкIожьыгъэшъ, тигушIогъошху, адрэ сянэ къылъфыгъитIур (Мыхъутарэрэ Андзаурырэ) хэкIодагъэхэми, сыдым уфит, заом имашIо лыгъэшхоба. Мурат псаоу къэкIожьыгъэмэ шыкур ари».

Ау ежь Муратэу къэкIожьыгъэр лъэшэу чэфынчъ, «псаоу сыкъэнагъэшъ», ыIоу зи чэфыгъо ынэгу кIэплъагъорэп. Сянэ ренэу еушъыи: «Мурат, заом кIорэр зэкIэ псаоу къэкIожьы пшIошIа? О укъэкIожьыгъэшъ, шыкур!».

-  Сэрэп къэкIожьынэу щыты­гъэр, мы кIэлэцIыкIуихымэ ят ары нахь, - ыIо­щтыгъэ Мурат.

Джаущтэу апэрэ тхьамэфэ псаум ышъхьэ еуфэхыгъэу, зэ садым дахьэмэ къы­кIухьэу, зэ унэ кIыбым­кIэ ре­кIокIэу Мурат зыдэкIожьыщтыр ымы­шIэу хэтыгъ. Бэ ащ ышъхьэ къихьэщтыгъэр. Ежьыри янэрэ ятэрэ яIэшIугъэ джыри икъоу зэхи­мышIагъэу, пэсэ дэдэу дунаим ехыжьыгъа­гъэх. Мурат янэ зеухым ежь илъэсих ны­Iэп ыныбжьыгъэр, ышнахьыкIэу Андзаур илъэ­сищ ыныб­жьыгъ.

Мурат иусэу «Тян» зыфиIорэр гур ыгъэузэу мыщ фэдэ сатырхэмкIэ къыре­гъажьэ:

«Тянэ иIэшIугъэр

Сыдым сэ фэсшIэн,

Тятэ илъэпIагъэр

Хэтым къысиIон...

Тэр-тэр закIэу

Ибэуи тыкъан

Гъаблэм тырикIэу

ЩыIакIэм тыхан».

Сянэшым иусэхэр Розэрэ сэрырэ (зыфасIорэр Пэрэныкъо Роз, Мурат ышнахьыжъэу Мыхъутарэ ыпхъу) тызэнэкъо­къузэ зэдгъашIэщтыгъэх. Сэ бэкIае сэшIэ сэIоми, Розэ нахьыбэ ышIэу къычIэкIы­щтыгъэ. Зэоуж лъэхъаным,  сянэшыр къы­зэкIожьым, тщымыгъупшэжьэу тыгу (тыцIыкIугъ нахь мышIэми) къинэжьы­гъагъэр кIэлэцIыкIухэу хьаблэм дэсыгъэ­хэри тызэгуигъэуцохи, шъо зэфэшъхьафхэу, жъогъо цIыкIум фэдэхэри, плIэ­нэбзхэри, щэнэбзхэри ахэлъэу конфет IэшIу Iэбжыбышхо зырыз къызэрэтфигощыгъагъэр ары. Ащ фэдэу IэшIоу конфет ныбжьи тIуфэгъагъэп.

Мурат тхэныр жьэу ригъэжьэгъагъ. Поэмэу «НэкIмазэр» зетхым илъэс 17 нахь ыныбжьыгъэп. Мыр апэдэдэ ытхыгъэ усэу щыт.

Тызэстудентым Шъхьэлэхъо Абу Мурат итворчествэкIэ лекцие къытфеджэзэ къытиIощтыгъэ: «Поэмэу «НэкIмазэм» фэшъхьаф поэтым ымытхыгъэми, ащ ыуж къыкIэлъыкIогъэ произведениябэр тымышIэщтыгъэхэми, а поэмэм адыгэ литературэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щыри­Iэныгъи».

Сянэ къызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, Мурат Iуш дэдагь. КъурIаным къеджэнымкIэ зэкIэмэ атекIогъагъэу къыIощтыгъэ. Поэмэу «НэкIмазэр» диныр зыIыгъхэр зафэу зэрэмыпсэущтыгъэхэр ары къызтегу­щыIэрэр, ау ащ пае ежь поэтым Тхьэр ышIошъ мыхъоу щытыгъэп. Уфитыгъа а лъэхъаным Тхьэм уригъусэу зыгорэ птхыным? Ежь поэтым ятэшхэри ефэнды­гъэх. Ятэшэу Ибрахьимэ лажьи-хьакъи имыIэу зэрэефэндым пае дащи, Архангельскэ ащи, ныбжьи къыгъэзэжьыгъэп. НКВД-м иIофышIэхэр щынэгъо дэда­гъэх, лажьэ зимыIэ цIыфыбэ бзэгу ахьызэ дарагъэщыщтыгъ, арагъэукIыгъэри бэдэд.

Мурат цIыф рэхьатэу, гукIэгъушхо хэлъэу щытыгъ. АкъылышIуагъ, ихьалэлыгъэ гъунэнчъагъ. Ышнахьыжъэу заом хэкIодагъэм икIэлэбын Мурат шIушIа­гъэу фыриIэр къэпIотэн плъэкIынэп. Ренэу ынаIэ къатетыгъ, еджэн зылъэкIыщтыр ригъэджагъ. Егъэлыягъэу щымытэу Мурат нэхъоишхо зыхэлъ цIыфыгъ. Тадэжь бэрэ къакIощтыгъ. Ар къызыкIокIэ тигушIогъошхуагъ. Ащыгъум тиунэ нэ­хъоир изы хъущтыгъэ. Бэрэ иныбджэгъу­хэри игъусэу къакIощтыгъэ, ащыгъум сянэ тхьачэтщыпс IэшIу ышIыщтыгъ, натрыф пIэстэ фыжьыбзэм лыгъэжъа­гъэр игъусэу ыхьакIэщтыгъэх. Тищагу укъы­зэрэдэкIэу шъоф гъэхъунэ хъоо-пщаум уихьэщтыгъэ, ащ былым пIашъэхэри, тхьачэтхэри, чэтхэри бэу щахъущтыгъэх. Сянэ цIыфышIоу, пщэрыхьаным фэIэзэ дэдэу щытыгъ. Лыр дэгъу дэдэу ыгъажъэ­щтыгъэ, машIор лъэшэу къыримыгъаIэу,  сшIэрэп пхъэ машIор, зэрэтыригъафэ­[щтыгъэри, газ щыIагъэп ныIа. Сянэ чэщырэ чъыещтыгъэп, тэри кIэлэбынышхоу тыриIагъ: зэшищырэ зэшыпхъуиплIырэ тыхъущтыгъэ. КъэсэшIэжьы, пчэдыжьырэ тыкъызыущыжьыкIэ, пIэм тыкъызэре­уцохэу, Хьисэрэ сэрырэ танахьыкIагъ, чэтэн цокъэшIыгъэкIэ дэхэ цIыкIухэр тапашъхьэ исхэу, тыгушIозэ тиуцоти, къэтчъыхьэу тежьэщтыгъэ.

Сянэ КъурIаным мэкъамэр кIэтэу къе­джэ зыхъукIэ уемыдэIун плъэкIыщтыгъэп. АдыгабзэкIэ тхэнэу ышIэщтыгъэп, ау арапыбзэм рытхэщтыгъэ ыкIи реджэ­щтыгъэ. Сянэ къыIотэжьыщтыгъ:

- Зэгорэм Iофтабгэр къакIуи, «зэIу­кIэшхо щыIэшъ, шъукъэмыкIо хъущтэп»  аIуи таугъоигъагъ. Сэ пшъэшъэжъые цIыкIуитIур кушъэм къыхаспхэхи сы­кIуагъ. Зэтехъухьагъэхэу щытыгъэх. Лениным фэгъэхьыгъэ поэмэм кIэлэегъа­джэр къытфеджагъ. Сэ сабыймэ сыгу къа­фэгъути, «сыжъугъэкIожь, сикушъитIу зэготэу къэзгъэнагъ» сIуагъэ.

«КъэтIотагъэр къэзыIожьырэр дгъэкIо­жьыщт», аIуагъ. «Ары нэмыIэмэ, сэ къэсIо­жьыщт» сIуагъэ.

Къыригъажьэти, Лениным ехьылIагъэу къыраIуагъэр зэкIэ къыIожьыщтыгъэ:

«Лениныр къызэрэхъоу

Еджэныгъэм фигъэпси

И Россиеу игукIаем

Иамал фызэхилъхьи,

Советскэ властыр

Хабзэу щыIэмэ къахихи...»

Ащ къыкIэлъыкIохэрэр сэ стхыгъэп, сыгу исыубытагъэу къэсшIэжьырэр джащ нэс ныIэп, ау сянэ джащ пыдзагъэу сыхьатрэ къеджэн, къыIон ылъэкIыщтыгъэ.

Cтихотворениеу «Сшыпхъу дэжь» зы­фиIоу  сянэшым ытхыгъагъэр зыфакIо­щтыгъэр сян ары. Мыщ фэдэ гущыIэхэм­кIэ стихыр къырегъажьэ: «Сэ сэшIэ угу ихъы­кIы­гъэри зэкIэ, щыIакIэр псын­кIагъоу о къыпфемыкIу, ЕмыкIу Iаджи пкIэхэкIыгъ. Ау оркIэ сигукIэгъу ма­кIэмэ, о къысфэгъэгъу. Тэ тызэлъыкIоу бэрэ къыхэ­кIыгъэп. Унэгъо хъызмэтмэ о уапылъыгъ. Ным игукIэгъуи къыбдэзгощыгъэп, Се­джэу сыджэгоу сэ сыхэтыгъ... Узэпшъэ­шъэжъыем, сигупсэу сшыпхъу кIac, Уинасып жъуагъо тIэкIурэ жъыугъэ, Тянэ ишIулъэгъуи о къыплъынэIэс!.. Сэ сыныбжь имыкъоу сыгу учъыIыгъэ...»

Мы стихым сыкъеджэ зэпытыгъэкIи сянэ езэщыщтыгъэп. Ар едзыгъо пшIы­кIутф хъущтыгъэ. Сянэ стихым сыкъыфеджэ хъумэ чэфынчъэ хъущтыгъэ, гъэуи бэрэ къыхэкIыщтыгъэ.

Сянэшыр сянэкI э дэгъу дэдагъ. Къэсэ­шIэжьы мызэу, мытIоу санаториеу «Псыфабэм» ибын игъусэу кIохэ зыхъукIэ, къе­кIуалIэхэти тадэжь сяни сяти зэрэзыдащэщтыгъэхэр. Картхэри Псыфабэм ащытырахыгъэхэу тиIэх.

Сянэшыр игъонэмысы хъугъэ. Машинэ зэутэкIышхом хэкIодагъ. А тхьамыкIэгъо­шхор къызщехъулIагъэр Мыекъуапэ къи­кIэу Белореченскэм къэсыгъэу, Пчыхьа­лIы­къуае къакIозэ, ары. КъызфакIощты­гъэр ятэшыр сымаджэу къыфаIопщыгъэти ары. Мурат июбилей ехъулIэу тхылъ къы­дигъэкIынэу ыуж итэу Москва кIогъагъэ. Илъэс 60 ыныбжь хъущтгъагъэ ныIэп илъэситIукIэ. Ежь ятэшым дэжь сымэ­джаплъэ къакIозэ, машинэ зэутэкIым хэфагъ ыкIи хэкIодагъ. Джаeщтэу илъэс 58-рэ хъугъэ къодыеу сянэшым идунай ыхъожьыгъ бэдзэогъу мазэм, 1970-рэ илъэ­сым. «Хъулъфыгъэм ищыIэпIэшIу» зыфаIорэм фэдагъ ар ащыгъум.

Къинышхоу къытфыкъокIыгъэм сянэ лъэшэу зэридзагъ. Ренэу гъызэпыты­щтыгъэ. Сеушъыи хъумэ ыIощтыгъэ: «Мурат сашъхьагъ итэу сигъэтIылъыжьы­гъэемэ, сыд насып симыIагъэр?»

Мурат нэхъой, гукIэгъу, гупыкI зыхэлъ цIыфыгъ. КъыпышIыхьагъэмэ афэдэгъу дэдагъ. Кэстэнэ Дмитрий, Жэнэ Къырымыз, Одэжьдэкъо Хьаджмэт иныбджэгъу дэдагъэх. ЗищыIэныгъэ зэрэпсаоу поэзием фэзыгъэлэжьэгъэ цIыф сянэшыр.

ЦIыф къызэрыкIуагъ, Iэдэбныгъэрэ гукIэгъушхорэ хэлъыгъэх. КъэгущыIэ зы­хъукIэ, уедэIу зэпытыгъэкIи уезэщыныеп.

Мурат фэгъэхьыгъэ усэу «Пэрэныкъо Мурат» зыфиIорэм Розэ мырэущтэу щетхы:

«Заом тятэ зытIехым

Сабый жъугъэу тыкъэнагъ.

Тяни ихьажьи губгъолэжьэу

Къиным ибжьи тычIэнагъ.

Охътэ зэжъум икIыхьагъэ

Тянэшым шIэхэу зэпеуты,

Тиунагъо игушIуагъоу

ГукIэгъушхор бэу къытеты.

Тичэушъхьэ тэ тытетэу

Мурат ренэу тыпэплъагъ,

ТигушIуагъо къызэрихьэу

НасыпышIоу тыхэтыгъ.

Тянэшым игукIэгъу тыкъиухъумэзэ,

Игупсэ хьалэлы тигъэфэбагъ.

ИгущыIэ пытэхэр ренэу къытиIозэ,

Игупшысэ ины цIыфы тишIыгъ.

Тигъогупэ къызэIуихи,

Лъэгъо нэфым тытехьагъ,

ЩыIэныгъэм шIуагъэу иIэр

Къыддигощэу къытхэтыгъ».

ЦIыф дэгъур, цIыф хьалэлыр нэхъоишхо зыпылъ цIыфыр зэкIэми якIас, лъытэныгъи фашIы, шIу алъэгъу, агъашIо. Джащ фэдагъ сянэшыр.

Гъэтхэпэ мазэу, джы фэдэу жъоныгъо­кIэ мэзагъ. Сшынахьыжъ Хьисэ (журналистэу Дыхъу Хьис зыфасIорэр) шъао къыфэ­хъугъэу Мыекъуапэ гушIуакIо тэри ты­къэкIогъагъ. 1970-рэ илъэсыгъ. А лъэхъа­ным Хьисэ радиом Iоф щишIэщтыгъэ. Мурат радиовещанием итхьаматэу Жэнэ Къырымызэ игуадзэу лажьэщтыгъ. Адыгэ радиовещанием ищагу тыщызэIукIэ­гъагъэх. Хьисэ Мурат екIуалIи, «тянэшыр, пхъорэлъф уиI, цIэ къыфэус», риIуагъ. «Шъаор дэгъу, ар дэгъу дэд, ятэжъ ыцIэ фаусыжьэу хабзэ, «Хьаджмос» сIомэ шъугу рихьынэп, ау зыхъукIэ Заур фэсэусы».

А охътэ дэдэм тефэу радиор зычIэт унэм ышъхьэ агъэцэкIэжьыщтыгъэ. Бзылъфыгъэ горэ радиор зычIэт унэм къикIи, Мурат къекIуалIи, къыриIуагъ:

- Мурат Салихович, мы лIэу унашъхьэр тезылъхьэрэм кIалэ зэримыIэм пае налог хэтыубытыкIыщта?

- ПIорэр сыд? - къыхэкуукIыгъ Мурат. - КIэлибгъу иI ащ!

ЛIэу унашъхьэр зыгъэцэкIэжьыщты­гъэр ПчыхьалIыкъуае щыщыгъ. КIэлибгъу дэдэ ащ иIагъэп, ау кIэлибл иIагъ: пшъэ­шъэжъыитфырэ шъэуитIурэ.

А лъэхъаным лэжьапкIэу аратыщтыгъэр мэкIэ дэдагъэба, ащ паен фае а лэжьэпкIэ тIэкIум етIани налогкIэ емынэцIыжьынхэу сянэшыр зыкIэгуIэгъагъэр.

Сянэшыр ПчыхьалIыкъуае къызыкIокIэ Псэкъупсэ пцэжъые щешэныр икIэсагъ. Зэрешэщт Iэмэ-псымэхэри къыздищэ­щтыгъэх: хъытыур, пцэкъэнтф зэфэшъ­хьафхэр, ахэм апылъыщт жэлыехэр. Псэкъупсэ а лъэхъаным псы къэргъо, псы нэшхъо дахэу щытыгъ. Пцэжъые зэфэшъхьафхэр бэу хэсыгъэх: джае, тхыкъыц, хьалабгъо, лэнды ыкIи ахэм анэмыкIхэ­ри. Сянэшым ежь ятэшэу Пэрэныкъо Хьисэр Псэкъупсэ Iушъо шъыпкъэм Iусыгъ (щыпсэущтыгъэ). Ар пцэжъыешэ бэлахь дэд зыфаIорэм фэдагъ. Зэгорэм ежь фэдизэу джэешхо къыубытыгъагъ, игъунэгъухэми, иIахьылхэми афигощыгъагъ джаер, тэри тиунагъокIэ тыхэфэгъагъ.

Зэгорэм Мурат ишъэо нахьыкIэ Юрэ игъусэу къуаджэм къэкIуагъэу, шъэожъы­ем илъэс зытфых ыныбжьыгъ, шIыкIэе хьазырэуи щытыгъ, Псэкъупсэ Хьисэмрэ ежьыррэ пцэжъыяшэ зэдэкIуагъэх. Мыетыку дэжькIэ пцэжъыехэр нахь хэсыгъэх. Шъэожъыери зыдащэнэу хъугъэ. Мыетыку мэзыри пэблагъэу щытыгъ. Псы нэпкъыр зыщызандэу, псыр зыщыкуум дэжь пцэкъэнтфхэр хидзи, тIысыгъэу Хьисэр щысыгъ, Мурат мэзатакъэхэр къызщы­IорэмкIэ рекIокIыгъ. Юрэ (Муратэ ишъэо нахьыкI) шэкIо шхончыр къышти, нэпкъым тетэу, лIыжъэу бгы­чIэгъым чIэсэу пцэжъые ешэрэм тыри­гъэп­сыхьагъ:

- Дедушка, руки вверх! - ыIуи джагъэ. ЛIыжъыр щтагъэу къызэплъэм, шхонч узэндыгъэр къытырищэягъэу шъэожъыер щыт. ЛIыжъым псым зыхидзи зычIигъэуагъ. Псым къызычIэукIэ, - руки вверх! - еIошъ, адрэми псым зы­чIегъэожьы.

Мурат чыжьэу щыIэгъэн фаеп, зыгорэ зэрэхъугъэр ыгукIэ ышIагъэм фэдэу жьы къыIумыкIыжьэу къачъэзэ, къэкууагъ: «Юра, сыда пшIэрэр?!»

Юрэ щтагъэу шхончыр чIидзи, кIит­хъужьыгъ, шхончыр зычIедзым, къэуагъ. ЛIыжъри щхызэ, щыгъынэу щыгъхэри зэхэуцIыныхьажьэу нэпкъым къыдэкIо­ежьыгъ.

- Ащ нахьыбэрэ Юркэ къыздэмыщэжь, - къыриIощтыгъэ Мурат.

Джа хъугъэ-шIагъэр къытфаIотэжьзэ бэрэ тырыщхыжьыгъ.

Мурат иусэхэр школым щызэдгъа­шIэщтыгъэ. Къин къытщымыхъоу шIэхэу къыдгурыIощтыгъэх. Поэмэу «НэкIма­зэр» джыдэдэми апэрэ сатырхэм ащегъэ­жьагъэу кIэухым нэсэу езбырэу къэс­Iонэу сэшIэ. ЕджапIэм тычIэс зэхъум зэдгъэ­шIэгъагъэхэр джы къызнэсыгъэми сыгу къинагъэх. Ащ егъэлыягъэ хэлъэу къасIорэп, зытетым тетэу къэсэтхы нахь. Тэ тинасып къыхьыгъ школым тыще­джэ зэхъум тиклассикхэри зэдгъэшIэнэу. Джащ фэдэу Пушкиным ипшысэхэри, истиххэри, ироманэу стихкIэ тхыгъэ «Евгений Онегинри» сыгу имыкIхэу, нычэпэ сыкъэущыгъэми къэсIонхэу сшъхьэ къинагъэх.

Сянэшым ытхыгъэхэм атехыгъэу орэдыбэ тикомпозиторхэм аусыгъ. Ахэм ащыщ «Мэлэхъо блан» зыфиIорэ орэдэу Тхьабысым Умарэ ыгъэжъынчызэ чылэгум ит радиомкIэ къыIощтыгъэр.

Мыщ фэдэ гущыIэ дахэхэмкIэ къырегъажьэ орэдыр:

«Къэтэбэ шхъуантIэу хъупIэм зеу­шъомбгъу,

Къэгъагъ зэмышъогъухэр осэпсым егъэпкIы,

КIэим илъэгуанэ псыхъор щэчэрэгъу,

Мэл Iэхъугъошхор хъузэ ащ рекIокIы.

Псыхъор мэIушъашъэ,

Шъынэм ахэрэхъу,

ХъупIэри гъунэнчъэшъ,

Мэлыхэр хъурыхъу.

Мэлэхъо кIалэм орэдыр къыхедзэшъ,

Жьы къатыр зэIибзэу макъэми зеIэты,

Мэтэфым нэсмэ кIалэм ыгу зыре­дзэшъ,

Мо чэмыщ пшъашъэм гушIoy зы­къепхъуатэ.

Пхъуантэм дэлъы IапIэм

ЦIыфым ыгу фэмыд,

Сыд пай рэхьатыпIэ

Бгъапэм ащ римыт?..

Тыгъэр къыкъокIыгъэшъ, хъупIэр зэкIэшъатэ,

Осэпсыр епхъуатэшъ, ошъогум дехьые.

Къэгъагъэмэ атхьапэ шъабэу мэбыбыжь,

Мэлы зэхэтышхор хыорэу мэхъые.

ХъупIэм илъэгуанэ

КIалэр щымэлахъу.

Мэтэфым иIэгу

Пшъашъэм ыгу щэлъыхъу».

Мы орэдыр орэдышъом изылъхьэгъа­гъэр Тхьабысым Умар, къэзыIощты­гъэри ары. Орэдыр цIыфмэ зэлъашIэу, шIу алъэ­гъурэ орэд цIэрыIо хъугъагъэ.

Ащ фэдэу дэхэ дэдэу ытхыгъэмэ ащыщ нысэищ джэгум фэгъэхьыгъэ усэу «Хъохъубжъ» зыфиIорэри. Мы орэдыр композиторэу Нэтхъо Джанхъот орэды­шъом рилъхьэгъагъ. ЦIыфхэм ягуапэу къаIощтыгъэ. Мары а орэдыри:

Мэфэ гъэпсэфыгъом,

ЦIыфмэ ячэфыгъом,

Хъярым тызэфехьышъ,

Пчыхьэм тызэхэхьэ,

Жъыу: Бжъэмэ арыжъугъахъу,

Хъохъур тигухахъу.

Хъярым тыфэхъуахъо!

Хъярым тыфэхъуахъо!

Ащ илъэгукIэтыни

Данэшъ зэлъэшIэты,

Нысэищы джэгум

Гуащэхэр щэджэгу.

Къытехьэгъэ пшъашъэр

Шъабэу пчэгум щесы,

О тинысэ дышъэм

Тепхъор теутысэ.

Псэогъу зэфэхъугъэм

Хъярэу къадэхъугъэм

Ренэу рагъэхъунэу,

Шъауи къафэхъунэу.

Жъыу: Бжъэмэ арыжъугъахъу,

Хъохъур тигухахъу.

Хъярым тыфэхъуахъо!

Хъярым тыфэхъуахъо!

Мы стиххэм уяджэ зыхъукIэ е орэды­шъом илъэу къапIохэмэ угукIэ укъа­гъатхъэу, къедэIухэрэмкIи гум нэсэу мэхъу.

Мафэ горэм, сипшъэшъэ нахьыкIэ ащыгъум Адыгэ къэралыгъо институтым щеджэщтыгъэ, къэлапчъэр къыIуихи щагум къызэрэдэхьажьыгъэм тетэу къы­Iуагъ: «Непэ Кэстэнэ Дмитрий дгъэ­тIылъыгъэ».

Сяни сэри щагум тыдэтыгъ, бжыхьэпэ мэфагъ.

- Мити! - сянэ къыхэкуукIыгъ.

- О пшIэщтыгъа, нан? - ыIуи пшъэшъэжъыер къеупчIыгъ.

- Ар сянэ къылъфыгъэ Мурат иныбджэгъу дэдагъ. ШIу слъэгъущтыгъэх Къырымызи ари, - къыIуагъ сянэ.

Сянэшымрэ Кэстанэмрэ зэрэзэныб­джэгъугъэ шъыпкъэхэм ишыхьат (нэб­гыритIури къызыхъугъэ мази, илъэси зэтефэх) Кэстанэр илъэс 50 зэхъум Мурат усэу «Синыбджэгъу дэжь» зэрэфитхыгъэр. Мыщ фэдэ гущыIэхэмкIэ Мурат ныб­джэгъум зыфегъазэ:

«Джары, Митя, тынэсыгъ,

- илъэс шъэныкъом -

ЛIэшIэгъуныкъокIэ

ар къытфалъытэ,

Зытет шъыпкъэмкIэ

сэ сы Пэрэныкъоми,

О плъэкъуацIи

сэ сиIахь хэлъэу сэлъытэ.

А зы илъэсым тыкъызэдэхъуи

лIы тэхъуфэ,

А зы унэгъошхом тыщызэдапIугъ,

Шъхьафитныгъэр къыдэзыхыгъэм ижъогъо нэфы

Къыгъэнэфыгъэ гъогур къызэдэ­т­кIугъ».

Унэгъо дахэ къыщинагъ сянэшым. Ишъхьэгъусэу Кате АдэмыекIэ ХьакIэ­цIыкIумэ япхъугъ, шъэуитIу зэдапIугъ: Алыирэ Юрэрэ. Мурат ежь ятэжъи Алый ыцIагъ, иапэрэ шъауи а цIэр фиусыжьы­гъагъ. Алый Краснодар дэт мединститутыр къыухыгъагъ. Илъэсыбэрэ хэку сымэджэщым урологиемкIэ иотделение иврач шъхьаIэу лэжьагъэ, ыужым онкологическэ диспансерым иврач шъхьэIагъ, сымэджэщым изэтегъэпсыхьани хьалэлэу хэлэжьагъ.

Алый инасып къыхьыгъэп бэу къы­гъэшIэнэу. 1995-рэ илъэсым, илъэс 47-м итэу идунай ыхъожьыгъ. Ащи унэгъо дахэ къыщинагъ. Ишъхьэгъусэу Къутасэрэ ежьыррэ шъаорэ пшъашъэрэ зэдапIугъ. Ипшъашъэу Бэлэ юрист сэнэхьат иI. Ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ нэмыкI хэгъэгум щэпсэух. Алый ишъаоу Мурати а сэнэхьат дэдэм рэлажьэ. Мурат Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ суд судьям иIэпыIэгъоу щэлажьэ. Алый ишъхьэ­гъусэу Къутасэ филологие шIэныгъэхэ­мкIэ доктор, АКъУ-м ипрофессор.

Сянэшым икIэлэ нахьыкIэу Юрэ Адыгэ къэралыгъо пединститутыр къызеухым, МВД-м подполковникым нэсыфэ къулыкъу щихьыгъ. Юрэ шъаорэ пшъашъэ­рэ ыпIугъ. Ишъаоу Муратэ (зэшитIуми яшъаохэм ятэжъы ыцIэ афаусыжьыгъ) Краснодар щэлажьэ. ИсэнэхьаткIэ юрист. Ипшъашъэу Рузанэ медакадемием щеджэ. Джащ фэдэу сянэшыр сыгу къэкIыжьы. Агу къэ­кIыжьы, ащыгъупшэрэп Мурат зикIэлэ пIугъэу пчыхьалIыкъуаехэми. Пчыхьа­лIыкъуае изы урам Муратэ ыцIэ фаусы­жьыгъ. Гурыт еджапIэм пчыхьэзэхахьэхэр, зэнэкъокъухэр поэтым фэгъэхьыгъэу щы­фашIых. ЕджапIэм имузей Мурат чIыпIэ гъэнэфагъэ щыфыхахыгъ. Мы илъэсэу Мурат ыныбжь илъэсишъэ зыщыхъурэм игъэкIотыгъэу Iофтхьабзэхэр еджапIэм щашIых.

Бэрэтэрэ Щамсэт.

Аскъэлай.

http://www.adygvoice.ru/newsview.php?uid=6846