Зигугъу къэсш1ымэ сш1оигъор Аскъэлае щыщэу к1элэк1э дэдэу заом хэк1одагъэу Анцокъо Теуцожь Мэджыдэ ыкъор ары.

Шъыпкъэр п1ощтмэ, непэрэ тик1элак1эхэм ащыщхэм - "Сыдэу мы заоу блэк1ыгъэм икъэбар щэхъу радиуи гъэзети къамыш1ыжьыра шъыу" aloy бэк1аерэ зэхэтэхы. Ащ фэш1 к1алэхэм тыгу ябгъэ мыхъунэу къысщэхъу, сыда п1омэ заом тхьамык1ыгъошхоу къытфихьыгъэр, лажьи хьакъи ямы1эу ащ нэжъ1ужъэу, сабыеу хэк1одагъэр, заор зыщык1огъэ чылагъохэм къадэнэгъэ ц1ыфхэр нэмыцхэм клубхэм, къакъырхэм араш1ыхьэмэ, маш1ор ак1адзэмэ агъэстыхэу, аук1ыщтхэм машэр арагъэт1ыжьэу къызэрэхэк1ыгъэр мак1эп, ар к1элак1эхэм сыдым фащ1эна. Умылъэгъугъапэу къа1уатэк1э икъу фэдизэу пш1эщтэп. Тхьэм тисабыйхэри ц1ыф лъэпкъэу дунаим тет пстэури ащ фэдэ къиным щеухъум.

Уахътэр лъык1уатэ къэси хъугъэгъагъэу зыми темытхагъэхэр нахь мэк1уасэх, ахэр зыгу къэк1ыжьыхэрэр нахь мак1э мэхъух.

Джащ фэд Теуцожь ищы1эныгъэ ехьыл1агъэу къэзы1отэжьынэу щы1эр мак1э хъугъэ, арыми тхьамык1агьоу къехъул1агъэр тщыгъупшэн тлъэк1ырэп.

1942-рэ илъэсым бэдзэ огъу мазэм Теуцожь заом ащагьэхэм ахэфагъ ык1и Баку дэтыгъэ пехотнэ полковой еджапЬм чЬхьэ. Ар 1943-рэ илъэсым къеухы. Ащ ыуж лейтенант мэхъу. 1943-рэ илъэсым шышъхьэ1у мазэм Керчь дэжь заом щыхэлэжьагъ. 1943-рэ илъэсым 1оныгъом и 3-м Теуцожь къау1агъ.

- Краснодар госпиталым ч1элъэу телеграммэ къытфагъэхьыгъ. Зэо лъэхъаным ц1ыфхэм ящы1ак1э зэрэкъин дэдагъэр зыныбжьык1э къыхиубытагъэхэм егъаш1и ащыгъупшэжьынэп, къалэм тызэрык1он транспорт чылэм дэтыгъэп, шыку зэк1эт заулэу дэтыгъэмэ колхозым 1офш1энэу и1эр афэухыщтыгъэп, тяни тяти тызэк1ыгъухэу лъэсэу къалэм тык1уагъ, бэрэ тык1эупч1агъ, сыдми, госпиталэу зыч1элъыр къэдгъоти тызы1охьэм, тлъэгъугъэр тхьамык1агъу.

Госпиталь щагум машинэ горэ дэтыгъ, ащ шоферэу исыгъэр ыныбжьык1э хэк1отагъэу щытыгъ, ylaгъэхэр машинэм бэу илъыгъэх, шоферыр ыужырэ машинэ лъакъом тетэу ышъхьэ кузовым рищэягъэу у1агъэхэм зыгорэхэр apelo, загъорэ ышъхьэ псынк1эу къепхъуатэшъ, госпиталыпчъэмк1э къэплъэ, у1агъэхэм 1э ащефэ, ахэмэ гузэжъо макъэу къахэ1ук1ырэр зэхэпхынк1э ущымык1, гур агъэузы. Джа у1агъэхэм сэ сшынахьыжъ ахэлъ фэдэу къысщыхъоу сыщытызэ, носилкэ а1ыгъэу, халат фыжьхэр ащыгъэу бзылъфыгъэ ныбжьык1ит1у машинам псынк1эу къек1ол1агъэх. Ащ дэжьым шоферыр машинам къепк1эхи, бортыр къы1уихыгъ. У1агъэмэ ащыщ горэ зыфэмыщы1эжьэу лъэшэу куощтыгъэ, джар носилкэм тыралъхьи, ч1ахьагъ, сэ сызэрэщытыгъэм ибагъэ сымыш1эу сыкъызызэплъэк1ым, тяни тяти щымытыжьхэу госпиталыпчъэм к1эрытыгъэх. Сэ сычъи, сахэхьажьи, госпиталым тыч1эхьагъ, врач горэ коридорым тетыгъэти теупч1ыгъ Теуцожь зыдэщылъыр къыти1онэу. Коридорым телъ у1агъэмэ Теуцожь ахэлъэу къыч1эк1ыгъ, тлъэгъурэр гук1одыгъу: ыбгъапэ къыщегъэжьагъэу ылъапшъэ нэсэу гипсым дэлъыгъ. Ащ пыдзагъэу тянэ тхьамык1эм ышъо фыжьыбзэ къэхъуи, пк1энт1эпсыр къытырик1агъ, къызэхэфэнк1э ежьэгъагъ,  псынк1эу ынэгу сык1элъэк1ыхьи, езгъэт1ысэхыгъ, врачэу къэзылъэгъугъэр палатэ горэм ихьи, уц къырихи, сянэ къыритыгъ. Псынк1эу сянэ нахьыш1у1о хъугъэ. Ащ нэсыфэк1э сятэ  Теуцожь зытырищэягъэу ыгу ымыгъэк1одыным фэш1 pelo: "А сик1ал, упсэ пытэу зэ сымэджэщым укъагъэсыгъэмэ, джы щынагъо щы1эжьэп, врачхэм амыгъэхъужьырэ щы1эп, ори зи къыпщыш1ыщтэп, ухъужьыщт". Ар ы1озэ, ышъхьашъо, ынэгушъомэ 1э ащифэщтыгъ. Ет1анэ сянэ пхъэнт1эк1ум тесыгъэти, къэтэджи, Теуцожь 1апл1 рищэк1и, зыфэмыщы1эу къэгъынк1э зыфежьэм, сятэ къыфидагъэп, арэущтэу угъэу к1алэм зебгъэлъэгъу хъуна зыфэп1ощтыр къыригъэк1эу 1эут1э къыфиш1ыгъ. Теуцожь узэу телъыр щыгъупшагъэм фэдэу нэутхэу къаплъэщтыгъ, къядэ1ущтыгъ. Ет1анэ сянэ ащ еупч1ыгъ: - А нынэ, уиу1агъэхэр лъэшэу мэузыха, чэщырэ очъыя, шхэнымк1э сыдэу ущыт, сыд анахьэу пшхы пш1оигъор? Адырэм зэк1эри дэгъоу, уз цакъи имы1эу, чэщыри дэгъук1аеу мэчъыеу къы1отагъ, ащ т1эк1уи тыкъигъэ1эсагъ. Теу­цожь утынышхо телъыгъ: ыкуит1уи пыутыгъагъ, шъомэ а1ыгъыжь къодыжъ ны1эп. Сятэ-сянэхэр дэгущы1эфэхэ сэ ылъашъхьэу гипсыр зытемылъэу къэнэгъэ т1эк1ум 1э щысфэу сыщытыгъ: ылъапэхэр ыгъэхъыен ылъэк1ыщтыгъэп. Сэ къысфигъази, къысэупч1ыгъ: "Сыд, нахьык1, чылэм къэбарык1эу дэлъ?".  Сэри сек1отыл1и, сык1элъырыт1ысхьи, къэбарэу чылэм дэлъэу сш1эрэр фэс1отагъ, заом ащагъэхэм, письмэ къэзыгъэхьыгъэхэм, пшъашъэхэм якъэбархэри къыфэс1отагъ. Зэк1эми игуапэу къядэ1угъ.

- Тамань дэжь зэуап1эм мэфэ заулэ ты1утыгъ, нэмыцхэр бгышъхьэ лъагэм, - къе1уатэ Теуцожь, - япулеметыпэхэр тлъэгъоу тесыгъэх, тэ оборонэ тыубытыгъэу шъофым тилъыгъ, пчэдыжьыпэм зэк1эм заом къырит1упщыгъ топ омакъэр, танкэ гъохъо макъэхэр, самолетхэм бомбэу къыратэкъохырэмэ язэ1ыут макъэ - зэк1эри зэхэхьажьыгъэу, дунаир ушъорэк1ырэм фэдагъ, 1угъоу, сапэу ошъогум къыдихьыерэм зыпари тимыгъэлъэгъужьэу къэхъугъагъ. А бырсырыр т1эк1у зэ1асэм, команда къатыгъ тапэк1э тылъык1отэнэу, джа бгышъхьэм телъхэр тетфынхэшъ, тэ а ч1ып1эм зыщыдгъэпытэнэу, сэ сыкъэтэджи, взводэу с1э илъым команда естыгъ тапэк1э тык1онэу ык1и лъэк1эу си1эмк1э к1эс1агъ. Зыкортрэ сычъагъэу слъакъохэм самы1этыжьэу сызэхэт1ысхьагъ. Ащ дэжьым коман­дир к1элит1у къыск1элъырылъадэхи, сынэгу дэгъэзыягъэу сагъэгъолъи, слъапэхэр ч1ым ш1омынэнхэу аш1и, с1эхэр а1ыгъэу ежьхэри ч1ыгум хэлъэу сыкъалъэшъузэ, нэмыцмэ тыкъалъэгъуи, к1элит1ури къаук1ыгъ, сэ санэ1у зэрэдэгъэзыягъэу 1ит1умк1э сы1абэмэ уц лъапсэхэр къэсыубытмэ, сыцуахъозэ, т1эк1урэ аущтэу сш1ыгъэу санчастым къик1ыгъэхэм са1эк1афи, фронтым сыкъы1уащыжьыгъ. Ащ ыуж къысэхъул1агъэр къэсш1эжьырэп.

Госпиталым сымаджэм тыдыч1элъын тыфит тыкъаш1и, тятэ чэщмэфищэ, тянэ чэщмэфит1о дыч1элъыгъэх. Мафэ къэси тыч1эхьанышъ икъэбар зэдгъэш1эн тыфитыгъ, арэуи тш1ыщтыгъ.

1943-рэ илъэсым 1оныгъо мазэр нэк1мазэу тефэгъагъ. Тянэрэ тятэрэ зэранэк1ырэр Теуцожь зеш1эм, "сышъолъэ1у шъук1ожьынэу, дунаир фабэ, мафэрэ псы фал1э шъол1э, тэрэзэу шъушхэрэп, къин шъолъэгъу. Фат1ымэт къэбар къышъуфихьынэу къэжъугъак1озэ шъуш1ы" - къари1огъагъ.

Джахэр сянэ-сятэмэ къари1уи, к1ожьынхэу къыригъэзэгъыгъэх. Арамбый Аскъэлае къик1и, кук1э колхозым пае фэтагын ыщэнэу къалэм къэк1уагъэти, Теуцожь икъэбар зэригъэш1энэу къыч1эхьагъ. 1офхэр зытетыр тянэ-тятэмэ Арамбый зыфа1уатэм, "адэ дэгъуба, шъук1ожьынэу щытмэ, сэ шьуздэсщэжьыщт" - ы1уи, джар як1ожьык1эу чылэм зыдищэжьыгъагъэх. Сэ сыкъэнэгъагъ, 1ахьылэу ти1эхэр зэк1э госпиталым кьак1ощтыгъэх, Теуцожь и1оф зытетыр зэрагъаш1эщтыгъ.

Чэщ мэфит1о сыкъызэтым ыуж Теуцожь и1офхэр дэхэк1ае хъугъэти, сэри чылэм сыкъэк1ожьыгъагъ. Мэфэ зыт1у горэ нахь темыш1агъэу къалэм сык1он фаеу сянэ къыси1уагъ.

1943-рэ илъэсым 1оныгъом и 23-м ти1ахьылхэу Самэти, Те1бати, сшыпхъу нахьык1эу Ш1уц1эри aloy тызэгъусэхэу, шъузэу къа­лэм курэжъыек1э картоф зыщэхэрэм так1ыгъоу тык1огъагъ, сыхьатыр 16-м тынэсыгъагъ. Госпиталым тызыч1эхьэм Теуцожь зытелъыгъэ п1эк1орым нэмык1 у1эгъэ хьылъэ горэ телъэу къыч1эк1ыгъ, сэ, сыгу1эзэ, врачэу Теуцожь къе1азэщтыгъэр къэзгъоти, сеупч1ыгъ:

- Тыдэ щы1а сшынахьыжъ?

- Гукъао нахь мыш1эми, пшынахьыжъ щы1эжьэп, мы пчэдыжьы сы­хьатыр 8-м ыпсэ ытыгъ, моргым ядгъэщэжьыгъ.

Тхьамык1агъоу зэхэсхыгъэм лъэшэу сигъэщтагъ, сшынахьыжъэу спсэ закъом фэдэу слъытэу чылэм сыкъик1эу къалэм сыкъэсыфэ теш1эрэ уахътэр  сш1уабэзэ, сэлъэгъуфэ сш1уабэ зыдаш1эщтыгъэр ныбжьи слъэгъужьыщтэп, къыздэгущы1эжьыщтэп, ынэгушъохэми 1э ащысфэжьын сымылъэк1ынэу хъугъэ.

Сшынахьыжъ у1эгъэ ин дэдэ телъыгъ нахь мыш1эми, сызгъэгушхон, сызгъэчэфын гущы1эхэр къысфиш1ыщтыгъ, сэмэркъэу чэфк1э къыздэгущы1эщтыгъ, джахэр зэк1э сыгу къэк1ыхи, сягупшысэ зэхъум сшъхьэ фэжъу макъэ и1ук1эу сынэхэр къэуш1унк1и, с1аблэхэр сысэу сыкъызэхэт1ысхьагъ, бэрэ сыкъэты эхъум сигъусэхэр къыслъыхъузэ, сыкъагъотыжьыгъ, къэбарэу щы1эр къафэс1отагъ, тлъэк1ыщтыр арыти, тыгу жьы дэдгъэк1эу зэк1эми тыгъыгъ, тызэ1унэжьыгъ.

Ащ ыужы тегупшысагъ: сыда ш1эгъэн фаер? Щэжьыгъэн ык1и гъэт1ылъыжьыгъэн фаети, чылэм щыщ хъулъфыгъэ горэ зэгъэгъотыгъэу чэщ мыхъупэзэ къэ1офытэжьыгъэу тятэ макъэ егъэ1угъэн фэягъэ, ащ фэш1 моргым тыкъы1ук1ыжьхи, хьак1эщ зыфа1ощтыгъэм тыкъэк1уагъ. Чылэм щыщ зи дгъотыгъэп, ау къутырэу Карцев зыфа1ощтыгъэу Аскъэлае икъыблэ лъэныкъок1э километрэ зыт1ущ нахь пэмычыжьэу щысыгъэм щыпсэущтыгъэ къэндзалыл1эу Яхье зыфа1ощтыгъэм ты1ук1агъ ык1и зыуж титыр фэт1отагъ. Л1ым къинэу къытэхъул1агъэр икъоу зыхиш1агъ, тыгухэр зэригъэ1эсэт гущы1э дахэр къыти1уагъ, ежь къыддежьи мopгым къыддэк1уагъ,  дежурнэ врачэу 1утым дэгущы1и, ахъщи л1ыгъэк1э рити, сыдэу щытми, ерагъэу моргым тыч1эхьагъ. «Зым нахьи зыр нахь къиныжь, щынэгъожь. Ащ хьадэу ч1элъыгъэр зэрэбэр! Ащ  сэ апэрэ лъэгъугъоу хьадэр щыслъэгъугъэти, сызэращыщынагъэр къэп1он плъэк1ынэп. Теуцожь тылъыхъузэ, цемент столым операцие аш1ыгъэу телъэу къэдгъотыгъ, тык1эрыхьи, т1эк1урэ теплъэу тыщытыгъ, ет1анэ Яхьер врачэу ч1этыгъэм к1элъырыхьи, лъэшэу елъэ1угъ хьадэр ащэжьынэу къылъык1онхэу щытышъ, къэхалъэм аримыгъэщэнэу, къэсыфэхэ къяжэнэу. Врачым зи хи1ухьагъэп. Къэдгъази, тыкъыч1эк1ыжьыгъ, пчыхьэ хъугъэу бзылъфыгъищыри гьусэ къыш1и, Яхьер къалэм къыдэк1ыжьи, чылэм къэк1ожьыгъ.

Сэ сыкъэуцугъ, сизакъоу сыкъызэнэм слъэгъугъэ-спэк1эк1ыгъэ кортмэ сягупшысэжьыгъ, сшъхьэ зэмык1ок1эу, зи къысэмыхъул1эу сэзыгъэщы1эгъэ си Алахь закъом сыфэразэу сыхъугъ.

Чэщмэфит1о къалэм сыдэсыгъэу ящэнэрэ мафэм ичэщ Шэуджэн Арамбый икук1э тяни, тяти, Шэуджэн Джахьфари (Фаф ра1ощтыгъ) къэсыгъэх. Хьадэр чэщмэфит1о нахьыбэрэ моргым ща1ыгъын фитыгъэхэпти, агъэт1ылъыгъахэу къэк1огъагъэх. Арыти, къэхалъэу зыщагъэт1ылъыгъэр зэдгъэш1энэу моргым тык1уагъ, ащ тыкъик1ыжьи, къэхалъэм кумк1э тыкъэк1уагъ. Пхъэмбаим дэмылъэу хьадэр къытамытыжьынэу за1ом, унагъо горэм пхъэмбайхэр щаш1эу къыхагъэщи, джащ къыщытщэфи, къэм кумк1э тыкъэк1ожьыгъ. Шэуджэн Арамбый къызэри1отэжьыщтыгъэмк1э, бэныр псыгъоу, куоу ат1ыгъэу ары, хьэдэ зытфых фэдиз а зы бэным далъхьэщтыгъ, зым ык1ы1у зыр телъэу, бэным удэхьан умылъэк1ынэу щытыгъ, таблицэу бэным ч1элъхэр зытетхагъэу бэн к1ы1ум тетыгъэм зэк1эри дэгъоу къыбгуры1онэу тетхэгъагъ. Зыгорэк1э хьадэр зыем къыч1ихыжьын хъумэ 1эрфэгъу зэрэхъущтым тегъэпсыхьагъэу, Краснодар пэблагъэу къик1ыгъэгъэ солдатхэу е офицерхэу ук1ыгъэ хъухэрэр бэным ч1элъ хьадэмэ ак1ы1у тыралъхьэщтып. Сыдми, ерагъоу бэным къыдэтхыжьи, пхъэмбаим дэтлъхьагъ, кум ар къидгъэуцуи, тыкъежьэжьыгъ...

Сыда джащ нахь къинэу ныхэмрэ тихэмрэ къяхъул1эн ылъэк1ыщтыр? Мэзэ заулэк1э узэк1э1эбэжьымэ, псаутаоу, гурыт имыкъурэ еджап1эри къыухыгъэу, чэф зэпытэу, нэгуш1оу, янэ-ятэхэмк1и 1орыш1эу, еджэныри лъигъэк1отэн игухэлъэу, ны-тыхэри ащ щыгуш1ук1хэу щытыгъ, джы...

Нэк1мэзагъ, нэк1ыр а1ыгъыгъ, чэщмэфэ зыт1ущым ахэмэ зи ашхышъугъэп, ащи гъэретынчъэ ыш1ыгъагъэх. Къалэм тыкъызыдэк1ыжьым Къадыу нэбгым тыкъехыжьи, Пшызэ 1ушъо тыготэу Шэбэныхьаблэ паромым чэщ хъугъэу тыкъы1ухьажьыгъагъ.

Чылэм тыкъызэсыжьым, ц1ыфхэр къытажэхэу 1эгум дэтыгъэх, джащ къыщырагъажьи, хьадэгъэ гухэк1 къа1этыгъ, зафэмыщы1эжьэу зэк1эри гъыщтыгъэ. Бэныр т1ыгъахэу хьазырэу щытыгъэти, Теуцожь адыгэ гъэт1ылъык1эк1э агъэт1ылъыжьыгъагъ, ащ нэфэшъхьафрэмк1э Теуцожь къехъул1эгъэ тхьамык1агъор зэк1э къыри1отык1эу тятэшыпхъоу Хьаджэкъызэ гъыбзэ гухэк1эу ыусыгъагъэр, лIэшIэгъу ныкъом къехъугъэми, джы къызынэсыгъэми Гедыоджэ Хьисэ, Гъук1эл1 Рэмэзанэ афэдэхэм ык1и нэмык1хэми къа1он алъэк1ы.

АНЦОКЪО Фат1имэт. Теуцожь район.

Адыгэ макъ. мэкъуогъум (июным) и 2, 1995-рэ илъыс.

Сурэтыр Хьэбрэцо Нуриет иунэгъо архивым щыщ.