Еджэгъэ-гъэсэгъэшхуагъэу, гулъытэ-гупшысэ куу зыхэлъыгъэу, усакIоу, Iазэу Анцокъо Хьаджыбэч къызыхъугъэр илъэси 170-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ Iэнэ хъурае мы мафэхэм АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ щызэхащэгъагъ.
Хъугъэ-шIэгъэ ин
Адыгэ тхыбзэмрэ адыгабзэмрэ я МафэкIэ мэфэкI Iофтхьабзэхэм къадыхэлъытагъэу, мы зэхэхьэ-зэхэгущыIэгъур зэрагъэхьазырыгъэр тхылъеджапIэм иIофышIэу Кучмэз Аминэт къыIуагъ.
УиблэкIыгъэ пшIэным, лъэпкъым къыхэкIыгъэ цIыф Iушхэм ыкIи гъэсагъэхэм ухэтми уафэнэIосэным, анахьэу ахэм ящысэкIэ непэрэ ныбжьыкIэхэр щыIакIэм фэпIугъэнхэр игъоу зэралъэгъурэм Iофтхьабзэр ишыхьатыгъ.
Илъэпкъ пае щыIэгъэ цIыфышхоу, емызэщыжьэу ащ шIэныгъэ Iофышхо фэзылэжьыгъэу Анцокъо Хьаджыбэч имэфэкIкIэ зэхащэгъэ Iэнэ хъураер шIуфэс гущыIэкIэ къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэкIэ щытым идиректорэу Бырсыр Батырбый.
Зигъо Iофыгъом хэлэжьагъэх Адыгэ шIэныгъэ институтым, Адыгэ къэралыгъо университетым яшIэныгъэлэжьхэм ащыщхэр, къалэм иеджэпIэ зэфэшъхьафхэм ащеджэхэрэр ыкIи якIэлэегъаджэхэр. Анцокъо Хьаджыбэч иунагъо щыщхэу, игупсэхэу — ыпхъоу Гощэфыжь ипхъорэлъфэу Хъанэкъо (Анцокъо) Мэлайчэт, ипхъорэлъфым ыпхъоу, педагогическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, АКъУ-м икIэлэегъаджэу Хьакъунэ Мирэ хэлэжьагъэх.
Iэнэ хъураем щыIагъэх ыкIи адыгэ тарихъым икъэбар нахь благъэ зыфашIыгъ Мыекъопэ къэралыгъо техническэ колледжым, гурыт еджапIэу N 7-м къарыкIыгъэ еджакIохэм.
МэфэкI къэгъэлъэгъоныр
«Гугъэ лъагэм фэлэжьагъ» зыфиIорэ тхылъ къэгъэлъэгъонэу нэплъэгъур зыфэзыщэрэр Анцокъо Хьаджыбэч ищыIэныгъэ ыкIи итворчествэ къыриIотыкIэу гъэпсыгъэ. ОхътабэкIэ узэкIэIэбэжьмэ щыIэгъэ цIыф гъэсэгъэшхом, гупшысэкIо-усакIом идунэегурыIокIагъэр, шIэныгъэшхоу къолъыгъэр, илъэпкъ гумэкI зынэсыщтыгъэр къызыщиIотыкIыгъэ хэутыгъабэр — гъэзет, журнал, сурэтхэмкIэ ыкIи тхылъхэмкIэ ар зэлъыпкIагъ. УгукIэ пшIоигъомэ, уIэбэ къодыемэ, лъэпкъ шIэныгъэм, адыгэ тарихъым ихъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэм ахэм уахащэщт, о пшъхьэкIи нахь зыкъызэIууагъэхыщт.
ЩысэшIум уепIу
Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ия II-рэ кIэлъэныкъо щыIэгъэ шIэныгъэзехьэу, адыгэ алфавитым изэхэгъэуцуакIоу, гупшысакIоу, гурыгъозэ ин зиIагъэу, усэныр, Iэзэныр, дин шIошъхъуныгъэр зыхэлъыгъэхэу Анцокъо Хьаджыбэч ищыIэкIагъэр, илъэпкъ шIулъэгъу-гумэкI, илIыгъэ-цIыфыгъэ — зэкIэ идунэегурыIокIагъэр къыриIотыкIэу Iэнэ хъураер гъэпсыгъагъэ.
Анцокъо Хьаджыбэч 1846-рэ илъэсым къуаджэу Аскъэлае къыщыхъугъ. А лъэхъаным адыгэмэ ящыIакIэ шIункI зэжъугъ. Лъэпкъым зезыгъэушхущт тхакIэр ыкIи еджакIэр джыри иIагъэхэп. Ауми зырызхэм шIэныгъэ бзый агъотын амалыр яIагъ, ахэм ащыщыгъ Хьаджыбэч. Лъэпкъым щыщ акъылышIохэр анахьэу зыкIэхъопсыщтыгъэхэр адыгэхэм абзэкIэ еджэкIэ-тхакIэ яIэ хъуныр ары ыкIи ашъхьэкIэ афэлъэкIырэр ашIагъ.
Анцокъо Хьаджыбэч игъашIэ зытыригъэкIодагъэр опсэуфэ, адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцон, адыгэ макъэхэр ыкIи ахэм атефэу щыт хьарыфхэр тэрэзэу къэтыгъэнхэр ары. Илъэс 43-рэ мы Iофым ащ тыригъэкIодагъ. Апэ-рэ лъэбэкъухэр шIыгъэнхэр мыпсынкIагъэми, Хьаджыбэч имурад ехьыжьагъэ зэшIуихыгъ. БзэшIэныгъэм нэмыкIэу, усэнми иIахь хилъхьагъ, лъэпкъ Iэзэн Iофми хэшIыкIышхо фыриIагъ, тхьэшIошъхъуныгъэшхуи хэлъыгъ. КъурIан лъапIэр ышIэщтыгъ, зэрилъэкIэу а зэкIэри зэригъэцэкIэщтым пылъыгъ.
Хьаджыбэч унагъуи, лъфыгъэхэри иIагъэх: ыкъохэу Исмахьилэрэ Нухьэрэ, ыпхъухэу Гощэфыжьрэ Къадырхъанрэ. Ахэм анэмыкIэу, кIэлэ сабыеу, илъэси 6 — 7 зыныбжьэу, ты зэримыIэм пае, зичIыгу Iахь хасэм Iихынэу фежьэгъэ кIэлэцIыкIоу Лалыхъуи зэрищэлIэжьи (ежь шъэожъыеми шIоигъоу), ыпIугъ. Ащ къеушыхьаты лIыр гукIэгъушIэу, зафэу, шъыпкъагъэ хэлъэу зэрэщытыгъэр. Анцокъо Хьаджыбэч щэIэфэ зэкIэ акъылэу ылэжьыгъи, кIуачIэкIэ ышIагъи, иIэзэн амали — пстэури хьалэлэу илъэпкъ фигъэлэжьагъ. IэзэпкIэ чапыч ныбжьи зы цIыф къыIихыгъэп, аужыпкъэм, лIы цIэрыIощтыгъэу Трахъу Лыу иуз зегъэхъужьым, къыфэрэзэ дэдэу унэ дэгъу къыфишIынэу къыриIогъагъ, ау фидагъэп, нахь зытефэрэ унэгъо Iужъухэм адеIэнэу риIуагъ.
Анцокъо Хьаджыбэч къызыхъугъэр илъэси 170-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ Iэнэ хъураем гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэныгъэлэжьхэр ары нахьыбэу хэлэжьагъэхэр, Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ ифакультет икIэлэегъаджэу ХьакIэмыз Мири къыщыгущыIагъ. Ахэм зэкIэм Хьаджыбэч ищыIэныгъэ ыкIи иIофшIэкIагъэр, ицIыфыгъэ зынэсырэр лъэныкъобэ зэфэшъхьафкIэ къыраIотыкIыгъ. Ахэм ягущыIэхэм Хьаджыбэч икъоу нэгум къыкIагъэуцоу акъыл лэжьыгъэшхо зэриIэр къыпфызэхафыщтыгъ.
Адыгэ шIэныгъэ институтым Анцокъо Хьаджыбэч иIахь инэу лъэпкъ шIэныгъэм хэлъым уасэ щыфашIэу, 1955-рэ илъэсым, апэрэ научнэ сессиеу щыIагъэм къыщыублагъэу (пIэлъэ-пIалъэкIэ), ыцIэ къыщыраIоу, ишIагъэ кIагъэтхъэу, имэфэкI инхэмкIэ Iэнэ хъураехэр, мэфэкI зэхахьэхэр, конференциехэр ыкIи бэмышIэу «Анцокъо Хьаджыбэч (2014) ыIоу, Анцокъо Сурэт тхылъэу зэхигъэуцуагъэмкIэ лъэтегъэуцор, джы имэфэкI инкIэ — Iофтхьабзэхэр зэрэрагъэкIокIыхэрэм, Анцокъо Хьаджыбэч игушъхьэкIэн пстэуми зэрялъапIэр, зэкIэ лIы гъэсагъэм ышIагъэр адыгэ лъэпкъым егъэшIэгъэн-егъэгъотыжьыгъэнымкIэ Iофышхо зэрашIэрэм ищыс.
Илъэпкъ пае щыIэгъэ Анцокъо Хьаджыбэч а зэкIэм япхыгъэу, джыри нахь лъытэныгъэ-шъхьэкIафэ ухэтми фэмышIын плъэкIырэп. Хьаджыбэч шIэныгъэ кIэнэу илъэпкъ къыфигъэнагъэр кIодыщтэп, алэжьыщт ыкIи зые адыгэ лъэпкъми а зэкIэ IуагъэкIэжьыщт.
Мамырыкъо Нуриет.
Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъан иех
Адыгэ макъ.
|