Адыгеим К1уашъэ лъэкъуац1эр зыхэу исыр мак1э. Ахэр зыщыпсэухэрэр къуаджэхэу Аскъэлай, Адэмый ык1и Хьакурынэхьабл, Мыекъуапи унэгьо зыт1у нахьыбэ дэсэп. Шъыпкъэ, ахэм ялъэкъоц1эгъухэр Тыркуем, Шам ык1и нэмык1 хэгъэгухэм зэращыпсэухэрэм щыгьуазэх Адыгэ Республикэм ис К1уашъэхэр. Аскъэлае щыщхэм алъэкъуац1э урыс къэ1ок1э-тхык1эм тетэу «Кваш» а1озэ ятхылъхэм арытхагъ. Хьакурынэхьаблэхэмрэ адэмыехэмрэ «Куашевк1э» мак1ох. Тимылъэпкъэгъухэмк1э а лъэкъуац1эхэр зэфэшъхьафэу мэхъух, ау адыгэ къэ1уак1эмк1э зэтефэх. Чыжьэу у1абэмэ, мыхэр зы л1ы е зэшит1у къытек1ыгъэхэу ары узэреплъырэр. Зэфэмыдэу мы лъэкъуац1эр урысыбзэк1э зэратхырэм узэпяплъымэ, «Куашевыр» нахь тэрэзэу, адыгэ къэ1уак1эм къек1уал1эу щыт. Джы теплъын ык1и тыкъытегущы1эн илъэси 122-к1э узэк1э1эбэжьмэ, бжъэдыгъу К1уашъэхэр къызтек1ыгъэхэу къытлъы1эсыжьыгъэ къэбарэу щы1эм.

К1УАШЪЭ ТЫГЪУЖЪ.
Нахьыжъхэм къызэра1уатэрэмк1э, К1уашъэхэр къушъхьэ лъэныкъомк1э къик1ыгъэх. Кавказ заор заухыгъэм илъэс 16 теш1агъэу (1880-рэ илъэсым), к1элак1эу К1уашъэ Тыгъужъ шапсыгъэхэмрэ абдзахэхэмрэ ягьунапкъэк1э къик1и, зы шхончыжърэ сэшхорэ голъэу, къуаджэу Аскъэлае шыоу къыдэхьагь. Шъхьэегъэзып1эк1э къэк1уагъа, хьауми л1ыук1 1оф горэ къолъыгъа, зыми ыш1эрэп ащ фэдэ къэбар. Къызхэк1ыгъэ л1акъохэр зыщыпсэухэрэри аш1эрэп. Шъыпкъэ, непэрэ аскъэлэе К1уашъэхэм «тышапсыгъ» а1о. Ау ащ щыпсэухэрэм «Гваш» а1ошъ атхы, адыгабзэк1э «Гъошъу» къызэра1орэр. А лъэкъуац1эр мыдрэм къытефэрэп. К1уашъэхэр Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм бэу зэрисхэм сэ сыщыгьуаз. Ет1ани къэ1огъэн фаер адыгэ ц1ыф гъэсагъэу, этнографэу Хъан-Джэрые итхылъэу «Записки о Черкесии» зыфи1орэм лъэпкъ лъэкъуац1эу къыщигъэлъагъохэрэм К1уашъэхэр къэбэртаехэу, псыхъоу Бахъсан 1усыгъэ къуаджэу К1ошъэхьаблэ щыщхэу къыщетхы (нэк1убгъор 165-рэ - Ш.М.). Арышъ, а шыоу аскъэлаехэм къахэхьагъэр Къэбэртае къик1ыгъэу урегъэгуцафэ.
Адыгэхэм шэн дэгъоу ахэлъ зэде1эжьыныгъэр. Чылэм дэсхэр зэхахьэхи к1алэм хап1э ратыгъ, ш1ыхьаф аш1и чыиф унэ фагьэуцугъ. Джащ тетэу  К1уашъэ Тыгъужъ къуаджэм щыщ хъугьэ. Унэрэ  хамэрэ зи1э к1элэ шъхьэзакъом унагъо ыш1ыным пае къырагъэщагъ Къэтбамбэтхэм яп1ур пшъашъэу Сэрэхъан. Зэшъхьэгъусэхэм пшъэшъищырэ зы шъаорэ я1агъ. Шъаом Сэфэрбый ыц1агъ, ау ным Былахъу тыригъэнагъ.

К1УАШЪЭ БЫЛАХЪУ
К1уашъэ Тыгъужъ инасып къыубытыгъэп ыкъо закъо ихъяр хэплъэнэу — шъэожъыер зыкъэ1этыгъо имыфэзэ, Былахъу ятэ идунай ыхъожьыгъ. Къехъул1агъэр насыпынчъагъ, ау к1элак1эм ыгу к1одыгъэп. Яни ышыпхъу ц1ык1ухэми ына1э атетэу, гъомылапхъэ щимыгьак1эхэу псэущтыгъ, лэжьэк1о хъупхъэу зыкъигъэлъэгъуагъ: хатэр елэжьы, мэкъу ео, былымхэр ехъух. Ятэ къыщинагъэу шыкузэк1эти шыонэзэтелъи и1агъэх. Ахэр къызфигъэфедэхэзэ, унагьор зэтыригъэзыгъэп. Т1эк1у зыкъызе1этым, шэк1он 1офым пыхьагъ, пцэжъыешэ 1азэу зыкъигьэлъэгъуагъ. Ячылэ л1ыжъхэм къызэра1отэжьырэмк1э, ар шхончэо бэлахьыгъ, шак1о зык1ок1э, заорэр хигъафэщтыгъэ. Бжыхьэ-к1ымэфэ лъэхъанэхэм ежь фэдэ шак1оу къуаджэм дэсхэр зэхищэхэти, хьэ дэгъухэр ягъусэхэу къушъхьэ мэзхэм, к1эйхэм ащышак1ощтыгъэх.
Совет хабзэр къыдахыным ыпэк1э адыгэу урысыбзэк1э гущы1эу, а бзэр къыгуры1оу щы1агъэр зырыз дэдагъ. Былахъу фэкъулаеу урысыбзэм зэрэрыгущы1эрэм пае икъоджэгъухэр къехъуапсэщтыгъэх. Урыс, къэзэкъ горэ чылэм къыдэхьагъэмэ, ар дагъэгущы1эти, адыгабзэк1э къафызэридзэк1ыжьыщтыгъэ. Урысыем щыхъурэ-щыш1эхэрэм ащыгъуазэщтыгъ, Пшызэ ык1ыб ис къэзэкъхэм бэрэ зэрахахьэщтыгъэм къыхэк1эу. Октябрэ революциешхом тек1оныгъэ къызэрэдихыгъэр ащ ыш1эщтыгъ, икъоджэгъухэм «плъыжьхэр», «фыжьхэр» ык1и «уцышъохэр» зэрэзэхамыфышъущтыгъэм фэмыдэу. Былахъу ахэр дэгъоу еш1эхэти, бэрэ емыгупшысэу «плъыжьхэм» ягъогу теуцуагъ. И1эшэ-шъуашэхэмк1э зызэтыригъэпсыхьи шэси чылэм дэк1ыгъ, Иван Кочубей ишыудзэ хэхьагъ. 1918 — 1920-рэ илъэсхэм щы1эгъэ граждан заом ар хэлэжьагъ, генералхэу Корниловым, Деникиным ядзэхэм апэуцужьыгъэхэм ахэтыгъ, заор аухыфэ къэтыгъ.
1920-рэ илъэсым красноармейцэ шъуашэ щыгъэу шыоу Аскъэлае къыдэхьажьыгъэ к1алэр апэрэ къоджэ тхьаматэу агьэнэфагь. Коллективизацием илъэхъан ежьыри иунагьуи апэу колхозым хэхьагь, ащ ыуж ихьагъэх икъоджэгъухэр. Колхозэу зэхащагъэм трактор лъэпкъэу «Фордзон» зыц1эм фэдэу къыфэк1уагъэм 1оф рызыш1эщтхэр я1эхэпти, урысыбзэ зыш1эрэ к1алэхэр трактористэу егъэджэгъэнхэ фэягъэ. К1уашъэ Былахъурэ Одэжьдэкъо Бэгъэрсыкъорэ тракторист курсхэр къарагъэухыгъэх. «Фордзоным» тесхэу к1элит1ур къуаджэм къыздэхьажьыхэм, зэрэчылэу къапэгъок1ыгь, аш1огъэш1эгъонэу ауж итхэу къоджэ пчэгум нэс къалъык1уагьэх.
1941-рэ илъэсым, мэкъуогъум и 22-м фашист техак1охэр тихэгъэгу ош1э-дэмыш1эу къытебэнагъэх. Былахъу ыкъуипл1ымэ ащыщэу   Исхьакъ Дзэ Плъыжьым ащагъ. Зы письмэ закъо нахь къымытхыгъэу илъэсыр к1уагъэ, икъэбар аш1эрэп. 1942-рэ илъэсым ишышъхьэ1у мазэ Гитлер идзэхэм Адыгеир аштагь, Аскъэлае нэмыцхэр къыдэхьагъэх. Хабзэр зэхъок1ыгъэ хъугъэ. Нэмыцхэм агоуцогъэ ц1ыфхэр чылэм къыдэк1ыгьэх. Пыим гоуцуагъэхэм ащыщхэм бзэгу ахьи, Былахъу нэмыцхэм агъэт1ысыгъ. Граждан заом зэрэхэтыгъэр, апэрэ чылэ Совет тхьаматэу зэрэщытыгъэр, нэмык1хэри палъхьагъэх. Тхьэмэфит1ум ехъу къоджэ хьамбарыжъым рагъэсыгъэу, кум рагъэт1ысхьи зы къэрэгъул игъусэу ращэжьагь аук1ынэу. Аук1ыщтми е фашистхэм 1оф афиш1энэу ащэми ыш1эрэп, станицэу Мартанскэм (Псыфэбэ район) нэсыгъэхэу къэуцугъэх. Былахъу къэрэгъулым елъэ1угъ натрыф к1ырым хигъэхьанэу, лъэгъун и1эти. Къэрэгьулым зи ащ пи1ухьагъэп, 1изын къыритыгъ. Мы ч1ып1эхэр Былахъу дэгъоу ыш1эщтыгъэх. Къое-ч1эежъэу, хъотэ-мэз зак1эу зэрэщытым щыгъуазэти, а1эк1эк1ыжыын гухэлъыр зыди1ыгъыгъ. Къэрэгъулым ишхонч зэдыригъадзи гъэрыр натрыф хьасэм 1уищагъ, т1эк1у хэк1отэнэуи фиты ыш1ыгъ. Ары Былахъуи зыфэягъэр. Ет1ысэхы фэдэу зиш1ы егъолъэхыгъ, натрыф зэхэк1ыхьагъэм икууп1э хэпшыхьагъ. К1эим зыздедзэм, ащ пыдзагъэу къушъхьэ мэзым хэлъэдагъ, улъежьагъэк1и ук1эхьажьын плъэк1ынэу щытыгъэп.
Гъэрым макъи-лъакъи къымыгъэ1у, икъэтык1э ш1омытэрэзы зэхъум полицаир джагъэ. Ау мэкъэ- лъэмакъэ гори  щы1эп. Шхончымк1э натрыф к1ырым бэрэ ар хэуагъ, ау ащи зи къик1ыгъэп. Нэмыц комендатурэм нигъэсынышъ, аритынэу щытыгъэ л1ыр 1эк1эк1ыжыыгъ. Мощ фэдизэу ныбжь хэк1отагъэ зи1эр арэу псынк1эу чъэн зэрилъэк1ыгъэр ыгъэш1агъозэ, полицаим къыгъэзэжьыгъ.
Былахъу мэзым икууп1э хэхьагъ. Чэщ охъуфэ мэз зэхэк1ыхьагъэм зыщигъэбылъи, станицэм дэс инэ1осэгъэ унагъо горэм ек1уал1и и1оф зытетыр ари1уагъ. Урыс унагъом исхэм агъашхи, партизанхэр зыхэс ч1ып1эр къыра1уагъ. А чэщ дэдэм Былахъу партизанхэм ахэхьагъ. Нэмыцхэр Пшызэ зэпырафыжьыфэ ахэм адэзэуагъ. Иш1огъэшхо зэряк1ыгъэр къушъхьэ мэзхэр, ч1ып1эр дэгъоу зэриш1эщтыгъэр ары.
Былахъу партизанхэм къахэк1ыжьи, ячылэ къыгъэзэжьыгъ. Ау ипсауныгъэ зэщыкъуагъэ, куач1эк1э 1оф ыш1эжьыным и1оф тетыжьыгъэп. Хэгъэгу зэошхори аухыгъ. 1946-рэ илъэсым Адыгеим огъушхо зэрэщы1агъэм изэрарк1э, лэжьыгьэхэр, зэк1 п1оми хъунэу, к1одыгъэх. 1947-рэ илъэсым игъэмафэ нэс хэкум щыгъэблагъ. Ц1ыфхэм ашхын я1агъэп. Былахъу иунагъуи 1оф хэфагь, нэбгырибл быныр гъаблэм хэщыжьыгъэн фэягьэ.

К1УАШЪЭ ИСХЬАКЪ
1947-рэ илъэсым унагъом ик1элэ нахьыжъэу Исхьакъ дзэм къыхэк1ыжьи къэк1ожьыгъ. Сержантыц1э и1эу, орденхэмрэ медалхэмрэ ыбгъэ хэлъхэу. Хэгъэгу зэошхор къызэрежьагъэм тетэу Исхьакъ фронтым ащэгъагъ. Илъэс теш1агъэу къы1уащи еджак1о агъэк1уагъ. Зыдагьэк1огъэ еджап1эм реактивнэ 1ашэу «Катюшэк1э» заджэщтыгъэхэр щырагъэш1агъ. Курсыр къызэриухыгьэм лъыпытэу фронтым 1ухьажьыгъ. Адыгэ к1алэр заор аухыфэ расчетым ипащэу а артиллерие мэхъаджэмк1э пыим утын пхъашэ рихыгъ. 1945-рэ илъэсым игъатхэ заор аухи тидзэхэм тек1оныгъэ къызыдахым, Исхьакъ зыхэтыгъэ артиллерийскэ частыр Къок1ып1э Чыжьэм ащагъ, Маньчжуриер шъхьафит зыш1ыжьыгъэ тидзэхэм Исхьакъ ахэтыгъ. Монголыдзэхэр тэтыехэм ягъусэхэу Квантунскэ дзэ хэшыпык1ыгъэу Японием и1агъэр 1945-рэ илъэсым, шышъхьэ1ум и 9-м къыщегьэжьагъэу 1оныгьом и    2-м нэс зэхагъэтэкъуагъ.
Дзэк1ол1хэр ядэжь къэк1ожьыщтыгьэх, ау Исхьакъ къагъэнагь, 1947-рэ илъэсым нэс дзэ къулыкъум хэтыгъ. Къызэрэс1уагъэу, къыздэк1ожьыгъэм гъаблэ 1офхэр дэих. Натрыф пудым ыуасэ сомэ 1500-м нэсыгъ. Ар зэращэфыщт ахъщэ ц1ыфхэм я1эп, трудоденк1э лажьэхэрэм ахъщэ тыдэ къырахына? Заом къик1ыжьыгъэ к1алэр 1оф хэфагъ. Исхьакъ быныр гъаблэм хищыжьын фаети, гухэлъ ыш1ыгъ Краснодар щаугъоирэ купэу Камчатскэ хэкум пцэжъыяшэ агъак1охэрэм захигъэфэнэу. Икъоджэгьоу Цыргъоихэм як1алэрэ Тэхъутэмыкъуае щыщ Шъэуапц1экъомрэ игъусэхэу Краснодар ек1уал1эхи Камчаткэ ащэхэрэм ахэтхэу ежьагьэх. Мэзищэ гьогум ахэр тетыгъэх. Пцэжъыеешэным фагъэсэгъэ к1алэм иапэрэ лэжьапк1э щыщ телеграфк1э ябынхэм къафаригъэхьыгъ.  Ау а ахъщэм ятэ хэфэжьыгъэп. К1алэр зыдэк1ыгъэр мазэ нахьыбэ мыхъугъэу ятэу Былахъу идунай ыхъожьыгъ. Ащ ыуж зы мазэ теш1агъэп ядэжь ахъщэ къаримыгъэхьэу.
Исхьакъ Камчаткэ имызакъоу, Владивостоки щылэжьагъ, Курил хыгъэхъунэхэм 1оф ащиш1агъ. Пцэжъыешэ къухьэхэм арысыгъ, ахъщэ дэхэк1ае къыгъахъэщтыгъэ. Зыхэтхэм дэгъоу ахэзэгъагъ, и1эпэ1эсэныгъэ хигъэхъуагъ. Владивосток дэт мореходнэ училищыр Исхьакъ къыухыгъ. И1офш1эн дэгъоу зэригъэцак1эрэр, социалистическэ зэнэкъокъум тек1оныгъэ ш1агъохэр къызэрэщыдихырэр къыдалъыти, пцэжъыешэ къухьэм икапитанэу агъэнэфагъ. Зипэщэ коллективым пэрытныгъэ ы1ыгьэу, щытхъушхо пылъэу, зы1э илъхэм агуры1оу, наградэхэр ык1и щытхъу тхылъхэр къыфагъэшъуашэхэу, лъытэныгъэ къыфаш1эу къок1ып1э чыжьэм щы1агъ.
Исхьакъ Владивосток дэсзэ, а къалэм щыщэу урыс пшъашъэ — Александрэ — къыщагъ (Шурэк1э чылэм щеджэщтыгъэх), ащ тетэу унагъо и1э хъугъэ. Пшъэшъищырэ шъэуит1урэ зэшъхьэгъусэхэм зэдап1угъэх. 1958-рэ илъэсым унагъор Аскъэлае къыгъэк1ожьыгъ. Ащ ыуж ежь Исхьакъи хым къытек1ыжьынышъ, ячылэ къэк1ожьынэу пылъыгъ. Отпуск и1эу къак1оти, мэзит1у фэдизырэ дэсыщтыгъ, ау ет1ани ыгъэзэжьыщтыгъ. Иунагъо Пэнэжьыкъуае к1ожьыгъагъэми, янысэу Шурэ Аскъэлае нахьыбэрэм щы1эщтыгъ. Исхьакъ икъэк1ожьыгъо хъугъэ а1озэ, къэбар гомы1у иунагъо къылъы1эсыгъ — илъэс 50-м итэу 1972-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ къухьэу ар зэрысыр хыуаем хиубыти, псым ч1ихьагъ, исыгъэхэр зэк1э хэк1одагъэх. Хышхом къыхагъотэжьыгъэ хьадэхэм зэу ащыщэу Камчаткэ ит поселкэу Опука адыгэ к1алэр щагъэт1ылъыгъ. Джар ик1одык1эу хъугъэ К1уашъэхэм як1алэхэм анахьыжъым. Исхьакъ ыкъуит1у язэу Василий Мыекъуапэ дэс. Автотранспорт техникумыр, ет1анэ Ростов дэт псэолъэш1 институтыр къыухыгъэх. Непэ ар Адыгеим ис инженер-псэолъэш1 1эпэ1асэхэм ащыщ. Къалэм икъохьап1эк1э щы1э унэу бгъоу зэтетэу «МЖК» зытетхагъэр Василий аригъэш1ыгъ. Псэолъэщ1 участкэм ипащэ а ч1ып1эм джыри унэ ин щеш1ы.
Мы къэбарыр къысфэзы1отагъэр Былахъу ыкъоу, Исхьакъ ышнахьык1эу Аслъанбый.  Ар илъэс 26-м ехъурэ КГБ-м (ФСБ-м) щылэжьагъ. Адыгэ Республикэм къэралыгъо щынэгъончъагъэмк1э и Министерствэ ипащэ игуадзэу, полковникыц1э и1эу пенсием  к1уагъэ.

Шымыгъэхъу Мурат. Адыгэ макъ. 17.10.2002 г.