Къат Алый ишыуш1ык1.
Къат Алый /Къаталый а1озэ тегущы1эх/ шыу бэлахьыгъ. Ар Аскъэлае щыщыгъ. Зэгорэм К1эмгуе джэгушхо горэ щы1эщтэу зызэхахым, шыуипл1 игъусэу ежьэхи кIуагъэх. Нэсыхи, чылэм дэхьагъэхэу гъогум рык1охэзэ, ыпэк1эпс къечъагъэми къечъэгъэ къодыеу к1элак1э горэ къапэгъок1ыгъ. Къапэгъок1и къялъэ1угъ.
"Алахьэр шъосэгъэлъэ1у, тадэжь шъукъеблагъэх, шъублэмык1"! Къаталый бысым ыш1ын ныбджэгъу горэ и1эу щытыгъ, ау мы к1элэ ныбжьык1эм игуак1э зелъэгъум, ебгъук1ошъугъэп.
Дэхи шыу купыр к1алэм дэжь дэхьагъ. А лъэхъаным джэгум ек1уал1эхэрэр къуаджэм дэсмэ адэжь бысымк1э къыщыуцущтыгъэх. Хэты и1ахьыл, хэты иныбджэгъу, хэты инэ1уас. Ямынэ1осахэхэри рагъэблагъэщтыгъэх. Хьак1э зыфыдэмыхьэрэр къырамыдзагъэ фэдэу арыгъэ. Мыдрэ к1алэм ятэ имы1эжьэу, янэрэ ежьыррэ язакъоу псэущтыгъэх. Чылэм дэсмэ зыха1оу щы1эхэмэ аш1оигъуагъ. Мощ фэдиз джэгушхом къек1уал1эрэмэ ащыщ хьак1эхэр я1энхэу фэягъэх.
К1алэм янэ хьак1э къыдэхьаным фэхьазырэу щысыгъ. Арыти, хьак1эхэр яшыхэм зяпсыхыхэм, к1алэм ахэр хьак1эщым рищэхи, ежь къик1ыжьи шымэ яфэ1о-фаш1эхэр афиш1агъэх. Ет1анэ ихьи, Къаталый къырищи, шымэ ариш1эфыгъэр ригъэлъэгъугъ, адрэми хъунк1э ышти, унэм ихьажьыгъэх. Ащ нэужым бэ тырамыгъаш1эу 1анэ къахьи, хьак1эхэр гъомылапхъэм хагъэ1агъэх.
Т1эк1у зызагъэпсэфым, к1алэм хьак1эмэ къари1уагъ:
— Тихьак1эхэр, зыгорэк1э зэщ зытежъугъэунэу шъуфаемэ, пшъэшъэ гуащэр моу мычыжьэу щыс, иунэ тихьаных.
— Боу дэгъу, боу игъу! — язэрэгъа1уи, зэхэтаджэхи пшъэшъэ унэм к1уагъэх.
Унэу зэрыхьагъэм исыр бэ, зэримыгъэлъэгъужьыхэу тутын 1угъошхор ит. т1ысып1эр икъурэпышъ, а зы пхъэнт1эк1ум т1урыт1оу зэгосхэу тесых. Купыр зэхэтаджи, хьак1эмэ т1ысып1э къаратыгь. Пшъэшъэ гуащэм пэблагъэу зы л1ы пэк1э гъэщыгъэ горэ щысыгъ зыш1омыдэеу, гущы1апэр зы1эк1имыт1упщэу. Ащ ипхъэнт1эк1у Къаталый къыпигъэт1ысхьагъ. Гущы1эным даублэжьи, гъакъ рагъа1оу щысхэзэ, а пэк1эшхом пшъашъэм мырэущтэу ри1уагъ:
— А типшъэшъэ гуащ, неущ ежьэщт мэфибл джэгум шыубэ къек1ол1эщт. Ащ Къаталый а1оу шыу горэ Бжъэдыгъу къик1ынышъ, къэк1ощтэу а1уагъ. Арышъ, ар къак1омэ, шъозэбэным къыхэсхынышъ, уапашъхьэ къислъхьанк1э усэгъэгугъэ.
А зытегущы1эрэр а пхъэнт1эк1ум къыдытесыр арми ыш1эрэп. Ежь Къаталый игъусэмэ афигъэпытагъ, ыц1э къамы1онэу, ышъхьэ къырамыхынэу.
Сыдми, зэрэгъэгущы1эхи, гъакъ рагъа1уи, хьак1эхэр ябысыммэ як1ужьыгъэх. Уахътэр къэси, мэфибл джэгур рагъэжьагъ. Шыхэр агъэплъыхэу, шъозэбэным хэхьащт-хэмыхьащтымк1э зэрэушэтыжьхэу шыухэр шъофым итых, мо Пэк1эшхом пчэгур ы1ыгъ. Ц1ыфыр бэ, шыумэ гъогу агъотырэп. Арыти, Къаталый а Пэк1эшхом зыгуригъэлъаси, зы 1эмк1э адрэм иш телъ шхомлак1эр къыубыти, шит1умэ ашъхьэхэр зэпэблагъэ кыш1ыгъ, лъакъок1э къыготышым ыныбэ зыригъэкъуи, шым ыпхэк1 дырыригъэдзэк1ыгъ.
Джаущтэу Пэк1эшхом иш бгъунджэу к1озэ, ц1ыфхэр зэбгырыригъэк1отыгъэх. Пэк1эшхом сыдэу зеш1и, амал къыфэхъугъэп, ежь Къаталый зыфаем нэсэу шыр ет1упщыжьыфэ. Арэущтэу зэхъум, а Пэк1эшхори ащ игъусэхэри мыдрэм нахь къыфэсакъыхэу гъогу зэрэрамытыным пылъхэу хъугъэх.
Сыдми игъо къэси шыгъачъэр рагъэжьагъ, шъозэбэными чэзыур нэсыгъ. Пшъэшъэ гуащэм шъор къарити, шыухэр езэрэфыжьагъэх, Къаталыйи ахэхьагъ. Къезэрэфэк1ых, Къаталый к1уап1э къырамытынэу пылъых. Аузэ, пшъэшъэ гуащэм ич1ынат1э зыщыхъунхэм, Къаталый а Пэк1эшхом зыкъыгуригъэлъаси, шым т1эк1у те1этык1ыгъэу тесыл1ым 1эджабгъумк1э къык1а1и, ы1эгу исэу къы1этыгъ. Къызе1этым, шыр к1эк1эхъушъути, Къэталый ы1эгу исэу къэнагъ.
Арыти мыдрэри зыфаер, л1ыр ыхьи, пшъэшъэ гуащэм ыпашъхьэ рилъхьагь. Рилъхьи, ежь шъозэбэным ахэхьажьыгъ. Еуи, илъи, шъор зыхьырэм зыгуригъэлъэсагъ. Зыгуригъэлъаси, шъор къык1эк1иути ежьагъ, жьым дэбыбэу. А ч1ып1эу шъозэбэныр зыщык1орэр орыжъылъэу, а ч1ыгъушъэ хэ1этык1ыгъэу шыгъачъэ зыщаш1ырэм узыш1ок1ык1э, орыжъ 1аеу, хахьэрэр зыхилъашъоу щытыгъ. Ары шъхьае, а къэбарым Къаталый щыгъозагъэп. Зэрэчъэрэм тетэу а орыжъым хэлъэдагъ, шыоу ыуж итхэр зырыз-т1урыт1оу къызэтеуцохэзэ, ыуж ик1ыжьыгъэх. "Къызхэмык1ыжьын ар хэхьагъ" а1уи, агъэзэжьыгъ. Къаталый шым копкъык1э едыси, шыр шы пхъашэу щытыти, лъэмэ-пк1эзэ, орыжъым къыхэк1ыжьыгъ. Шыри тесыри нэе-пае хэхъухьагъэх, ау псаоу къыхэк1ыжьыгъэх. Арыти, хэхьэп1э-ек1ол1ап1э и1эу псы ишъугъэм ч1ып1э къыщагъоти, шыри ыукъэбзыжьи, ежьыри зыпыукъэбзыхьажьи, орыжъыр къыухьи, ц1ыфмэ къахэхьажьи, шъор пшъэшъэ гуащэм ыпашъхьэ къыридзагъ.
Арэу зэхъум л1эу къек1ол1агъэмэ зыл1 къахэк1и, джау мычыжьэу щыт псынэм ипсынэкъуао къыпитхъи, Къаталый къеонэу къежьагъ: "Мы хьам къылъфыгъэр зэк1эми апшъэ к1онэу тыдэ къик1ыгъа?" ы1озэ. Арыти, купым нэмык1ыл1 къыхэк1и, ишхонк1эк1 къырихи къэуцугъ, л1эу къоо бэщыр зы1ыгъэу къак1орэм игъогу зэпигъэ1и: "Олахьэ, а л1ым унэмысын, унэсыми ппсэ хэсхыным! Сыд хьайнапа чылэм епш1эрэр? Ык1уач1эрэ икъулайрэк1э шъор ыхьыгъ, ул1ымэ емыгъэхьын фэягъ" ы1уи, зэуцум, ц1ыфхэми ащ дырагъашти, адрэл1ыри зэк1эк1ожьи, джаущтэу Къаталый щытхъур иеу джэгур аухыгъ, адрэ Пэк1ошхом ыпэ зыкъыригъэфэжьыгъэп.
К1эмгуе джэгум ыуж ба теш1агъэр, мак1а теш1агъэр, Гъобэкъуае джэгушхо щы1эу Къаталый к1уагъэ. Шъозэбэными 1офыр нэсыгъ. А шъозэбэным зи амал фэмыхъоу зы шыу ш1уц1э горэ хэтыгъ.
Арыти Къаталый ащ зыгуригъэлъаси, е1и, уанэм шыур къырихынэу, ыпхэк1ык1э ы1э къызык1егъэчъым (а ш1ык1эм тетэу шыухэр къырихьыхыхэу Къаталый шэн хэлъыгъ), гу1эм хэтэу онэ к1ыпкъыр къыдиубытыгъэу къыч1эк1ыгъ, шыри къыдэмы1этыщтымэ, шыур шъхьафэу къипхын плъэк1ынэу щытыгъэп. Къаталый к1уч1эк1э къызык1ырэум, шыу зэтесыр къымы1этэу (къэп1этыни плъэк1ына) ежь зытесышым ытхыкъупшъхьэ к1ыкъ ы1оу зэрик1ыгъагъ. Шыми ар къыхэмыщы хъуна, къыхэщыгъ. Къаталый ар къымыш1э хъуна, къыш1агъ. Къыш1и, шъозэ-бэным къыхэк1ыжьыгъ. А шы гъэсэгьэ шы бэлахьэу и1агъэм фэдэ ежьыри ыгъотыжьыгъэп, арэу зэхъум ежь Къаталый джэгу-шъозэбэнмэ ахэмыхьажьэу т1ысыжьыгъэ.
Тхъэркъохъо Юныс. " Аскъэлаерэ аскъэлаехэмрэ".
|