Ахэтых лэжьэкIо къызэрыкIохэм цIыфыгъэ иным илъэгапIэ тетхэу, хьалэлхэу, гукъабзэхэу, гукIэгъушIыхэу, гумэкIылэ-гумызагъэхэу ящыIэныгъэ гъогу гухахъо хагъуатэу къэзыкIухэрэр. Илъэс пчъагъэхэм къакIоцI дахэкIэ, шIукIэ сыгу къэкIы­жьы­рэ адыгэ бзылъфыгъэ къы­зэрыкIоу, сикъоджэ гупсэу Ас­къэлае щызэлъашIэщтыгъэ ны ялыеу Гъыщ Айщэт Хьаджмосэ ыпхъур ахэм ащыщыгъ.

Айщэт АскъэлаекIэ апэу къахэпщын лIэкъо шIагъоу, лIэ­къо инэу Тыгъужъхэм япхъугъ. Ятэу Хьаджмосэ пхъурэ къорэ иIэхэу, зэпахырэ узэу «емы­нэкIэ» заджэщтыгъэхэм ишъхьэ­гъуси ежьыри 1920-рэ илъэсхэм ныбжьыкIэу ыхьыгъэх. Ахэм ауж Хьаджмосэ ышна­хьыкIи, ишъхьэгъуси сабыйхэр къакIэни уз мэхъаджэм илIы­кIыгъэх. ЗэшитIумэ къакIэныгъэ сабыйхэм анахьыжъэу ахэты­гъэр илъэс 15 зыныбжьыгъэ Айщэт цIыкIур арыгъэ. Огу на­шхъом фэдэу нитIур шхъон­­­тIаб­зэу, нэпс-пэпс зэкIужьэу, джыри ныбжьыкIэ дэд нахь мышIэми, пкъы псыгъо ищыгъэм къыхэщыщтыгъэ дэхагъэм ыпсэ къызэрэщыущыгъэр. Ау ныбжьы­кIэгъу имыфагъэу щыIэныгъэ къиным ибжь хьылъэ кIэуцонэу Айщэт хъугъэ. Ыныбжь емылъы­тыгъэу IупкIэу, нэутхэу, гукIэ­гъушхо хэлъэу, пытагъэ къы­зыхигъафэмэ, щэIэгъэшхо зыхигъотэжьзэ, къиныгъо чIыпIэ пчъагъэу зэрыфэрэмэ къап­хырыкIын, къахэкIы­жьын ылъэ­кIыщтыгъэ. Илъэс 15 гужъыер къызыщытеорэ бгъэгум хьылъэ ин дэд тегъэуагъэу хъугъэр, ыш-ышыпхъу нахьыкIэ цIыкIухэу ыуж къикIыхэрэр зыщыгугъыщтыгъэхэр Айщэт ары­гъэ. Ибэ щыIакIэм кIэуцогъэ Айщэт ыгу афэгъоу ныкъылъфыгъэ цIыкIухэм ренэу запэ­Iуидзэщтыгъэ. Адрэхэри а зыр ары зыщыгугъыщтыгъэхэр.

Унагъоу зэщыкъуагъэм «еди­ноличникыцIэр» къапатхагъэу щытыгъ, зы курэ цуиплIырэ янэ-ятэмэ къакIэныгъэу яIагъ. Ахэр зыгъэIорышIэни икъу фэдизэу ахэтыгъэп. Цу бзаджэу ахэтыгъэр Айщэт ышнахьыкIэу Рэщыдэ ытх къепыджи, тхы­къупшъхьэр зэпиутыгъагъ, Айщэт ащ къинэу пилъэгъогъагъэр къыIотэжь зыхъукIэ, узфимытыжьэу нэпсыр къыпшIуигъакIо­щтыгъэ. Адрэ ышитIоу заом хэ­кIодагъэхэу, дахэкIэ игукъэ­кIыжьхэм къахэтэджыкIы­жьы­щтыгъэхэм ягугъу къышIы зы­хъу­кIэ, ынэпсхэр зэпыу ямыIэу ынэгушъхьэ къечъэхыщтыгъэх.

Ауми, щыIэныгъэр зы чIыпIэ итырэп. Илъэсхэр кIуагъэх, Айщэт ыш-ышыпхъухэу ыпIу­гъэ­­хэ­ми зыкъаIэтыгъ, ежьыри пшъэшъэ зэкIужь IэпкIэ-лъапкIэу, идэхагъэкIэ илэгъухэм къахэщэу, пшъэшъэ лъэгъупхъэу къа­хэуцуагъ.

1930-рэ илъэсхэр зыфэдагъэ­хэр тинахьыжъхэм дэгъоу къа­шIэжьы. КоллективизациекIэ зэджэгъэгъэхэ охътэ быжъутэ къезэрэхьакIым хиубытэгъэ сабыйхэм янэ-ятэхэм къакIэ­ныгъэ цуиплIыри кузэкIэтри чы­лэм ыгъэунэфыгъэ чIыпIэу чэмхэр, мэлхэр, шыхэр, цухэр къы­зэращалIэщтыгъэхэм рафылIа­гъэх, колхозым ратыгъэх. Ежьхэми колхозым зыхарагъэтхагъ, хэхьагъэх. ЛэжьэкIо унагъом къикIыгъэ пшъэшъэ ныбжьыкIэу Айщэти тутынлэжь бригадэм хэхьагъ, ылъэкI къымыгъанэу, зышъхьамысыжьэу, зэрэфэлъэ­кIэу лажьэщтыгъэ. «IофшIэным насыпыр къыдэкIо» зэраIорэм ишыхьатэу, хъупхъэкIэ зыцIэ Iугъэ Айщэт «стахановцэ» зэнэкъокъухэм ахэлажьэу, пэрытныгъэри колхозэу зыхэхьэгъа­кIэм къыщыдихэу лажьэщтыгъэ, Хэгъэгум икъэлэ шъхьаIэу Москва ыкIи ВДНХ-м агъакIоуи къыхэкIыгъ. ЫшнахьыкIэхэри ыIорэм блэмыкIхэу, ыгъэдаIохэу, IофшIэныр шIу аригъэлъэгъугъэу псэущтыгъэх.

ЩыIэныгъэм къогъу-къохьэ къокIыбэмэ уакъуещэ, уакъы­къуещыжьы зыфаIуагъэр Айщэт ышъхьэкIэ ымыушэтыгъэу щытыгъэп. Пшъэшъэ хъупхъэм пэсэ дэдэу инасып къычIэкIы, унагъо ихьанэу мэхъу. ПсэогъукIэ хэ­зыхыгъэу, шъхьэгъусэ къыфэхъу­гъагъэр Емыжэ лIакъом щыщэу, кIэлэ ныбжьыкIэу Хьисэр арыгъэ. Хьисэр кIэлэ гъэсагъэу щытыгъ, а лъэхъаным Совет тхьаматэу Аскъэлае ща­гъэнэфэгъагъ. НыбжьыкIитIур шIулъэгъу къабзэм зэфищагъэ­хэу зэдэпсэущтыгъэх, ау янасып бэрэ зэхэлъыгъэп, Iудэнэ мэхэ кIэкIэу псынкIэу зэпычыгъэ хъу­гъагъэ. СабыитIу (шъаорэ пшъа­шъэрэ) зэдагъотыгъэу зэдапIузэ, хэбзакIэм иIофышIэу зэрэхъу­гъэм къыхэкIэу, Емыжэ Хьисэр иунэгъо дахэ къызэренэ­кIышъ, еджакIо къалэм агъакIо. Ар еджакIо къэтыфэ пщыкъо-пщыпхъумэ Айщэт щыхьагъу къашIы, гущыIэ гуаохэр palо, «ощ фэдэп тэ тшы шъхьэгъусэ­кIэ ифэшъуашэр, ежь фэдэу еджагъэу, гъэсагъэу къедгъэщэщт» alo зыхъукIэ, уныбжьы­кIэмэ ушъхьэкIоштапхэба, уна­гъор къебгынэ, ышымэ адэжь къегъэзэжьы. Бэ темышIэу сабыеу къырамытыжьыщтыгъэхэр мэфыкъох: пшъэшъэжъыер сымаджэ мэхъушъ, игъонэмысэу шъогъазэм елIыкIы, шъэожъыери, кIэлэ джэгумэ ахэтэу шъобж къырахи, бэ къымыгъашIэу иду­най ыхъожьыгъ. Ащ фэдиз гугъу­шхор къызыфыкъокIыгъэ Айщэт илъфыгъэхэу зигъонэмыс хъугъэ­хэм агъэгужъыягъэу, ягугъу хэ­мыкIэу, щымыгъупшэхэзэ, джыри зы ушэтыпIэ ин щыIэныгъэм къытырещэ. Псэогъу фэхъугъэ­гъэ Гъыщ Мосэрэ ежьыррэ унагъо зэдашIэнэу рагъэжьагъ, бэ темы­шIэуи, зэкIэлъыкIохэу сабыитIу зэдагъотыгъ. Нахьыжъэу Юрэ илъэсищ, Азмэт цIыкIур илъэс хъугъэ къодыеу Мосэ Хэ­гъэгу зэошхом имашIоу зэкIэнагъэм Iохьэ.

Ыгу къафэгъупэзэ къызэренэ­кIых ихэгъэгу, ихэку, ичIыгу, ичылэ гупсэ, иунэгъо дахэ, ишъ­хьэгъусэу сабый цIыкIуитIур къызылъэхинагъэхэр IэкIыб егъэшIэрэу къешIых. Аскъэлае нэбгыри 153-у дэкIи заом хэ­кIодагъэхэм ежьыри зыкIэ ащы­щэу, ихэгъэгушхо къыухъумэзэ заом зэрэфэхыгъэм икъэбар гомыIу зэрыт тхьэпэ къопищыр гуих-псэхэхэу Айщэт къыфагъэхьыжьы.

Адыгэхэм аIуагъэу мышъыпкъэ щыIэп: «Гугъубэр гуубэжь» зэраIоу, гугъум зыщимыухьэрэ адыгэ бзылъфыгъэ къызэры­кIом зэо мэхъаджэр ищагу къыдауи, ишъхьэгъусэ дихыгъ. Сабый цIыкIуитIур емышIэ-шIумышIэхэу изэкъуабзэу къы­лъэхэнагъэх. Ежьыри шъузэбэ IэнатIэм ныбжьыкIэ дэдэу Iууцуагъэу хъугъэ. ГукIодыгъо чIыпIабэми арыфэу Айщэт къы­хэкIыгъ, ау къызэтеуцощты­гъэп, къетIысэхыщтыгъэп. ЗэкIэмэ анахь игугъугъэр исабыитIоу зятэ ижьаушхо зытекIыгъэхэр ары, ахэр алъэ зэрэтыригъэуцощтым иамал чэщи мафи зэгупшысэу ыгу имыкIыщтыгъэр. Къиныгъуабэмэ зыкъязымыгъэ­уфэгъэ бзылъфыгъэ къызэры­кIом пытэгъэ ин, щэIэгъэшхо къызхигъафэзэ, «шы ихьылъэ бзылъфыгъэм лъэханэ» адыгэмэ зэраIуагъэр къыгъэшъыпкъэжьзэ лэжьагъэ, псэугъэ. Зыфэпсэугъэ лъфыгъитIури, сыд икъин­ми, щыIэныгъэ гъогу шIагъо тыригъэ­уцуагъэх, цIыфыгъэ инрэ гукIэ­гъушхорэ ахилъхьагъ, якъоджэ­гъухэм шIу аригъэлъэгъугъэх.

Къызщыхъугъэу, зыщыпсэугъэ къуаджэм Айщэт игъашIэм щы­лэжьагъ. IофшIэн зэхэдз ышIы­щтыгъэп, псынкIагъэп IофшIэнэу ыгъэцакIэщтыгъэхэри. Колхоз псаоу чылэшхом щызэхэща­гъэм мымакIэу районым, краим къа­рыкIыхэти, хьэкIэшхохэр къыфа­кIощтыгъэх. Ары пэпчъ апэу тхьаматэхэр зэлъэIущтыгъэхэр Айщэт арыгъэ. Ежьыри зэри­лъэкIэу Iанэр къыгъэхьазыры­щтыгъ, къымыгъэукIытэжьхэу хьакIэхэр аригъэхьакIэщтыгъэх.

Аскъэлае итыгъэкъохьэпIэ лъэныкъокIэ колхозым ихьамэ ыпэшъхьэ дэдэм пхъэ хьамбар унэу щытыгъэр Айщэт ихьа­лыгъугъэжъапIэщтыгъ. Синэ­нэжъ дэжь сызыкIокIэ слъэ­гъу­щтыгъэ мафэрэ хьэблэ кIэ­лэцIыкIухэр ащ зэрэIулъадэхэрэр, ежьыри къафэчэфэу хьалыгъу гъэжъэ­гъэ стырэу апэу хьакум къырихырэр кIэлэцIыкIумэ къызэрафигощы­щтыгъэр. Зэрэколхозэу ашхыщт хьалыгъур мэкIагъэп, тIогъэ­жъэгъу, щэгъэ­жъэгъухэр емызэщыжьэу хьакушхом къырихыжьыщтыгъ. Айщэт губжыгъэу е гущыIэ дыс горэ кIэлэцIыкIумэ къариIуагъэу зэхэтхыщтыгъэп. Сэ зэкIэмэ анахьышIу селъэ­гъоу къысшIуи­гъэшIыщтыгъ, адрэхэри ащ фэ­дагъэх. ЦIыфы­псэм ищхэпсыгъ Гъыщ Айщэт, ары икъоджэгъу­хэми зышIэ­щтыгъэхэми джы къызнэсы­гъэми игугъу дахэкIэ зыкIа­шIыжьырэри. Ыгуи, ыпси еты­гъэу колхозым елъэкIыфэ фэлэжьагъ, ащ дыкIыгъоу ыкъо­хэу ыпсэ зыфигъэтIылъынэу хьазырыгъэм яунагъохэри, ясабыйхэри адипIугъэх, адилэжьы­гъэх, адигъэсагъэх. КъуитIурэ ныси­тIурэ зэригъэзэгъхэу, зэ­ди­гъэ­лажьэхэу, зэдигъэпсэухэу илъэс 12-рэ зэхигъэсынхэр гощэ Iу­шыжъыем фэлъэ­кIыгъ. Къохэм ясабыибгъу якушъэхэр ыгъэхъы­енхэу инасыпи къыхьыгъ.

Айщэт ыкъо нахьыжъэу Юрэ непэ зы лIы икъугъэу Аскъэлае иунагъокIэ щэпсэу. Къо­джэ чIыпIэ коим и Совет егъа­шIэм Iоф щишIагъ, цIыфмэ ишIуагъэ зэраригъэкIыщтымкIэ къогъанэ ымышIэу лэжьагъэ.  Ишъхьэгъусэу Зоерэ ежьыррэ сабый дахэу яIэхэр ежьмэ япэсыгъэ шъыпкъэх.

Ыкъо на­хьыкIэу Азмэти еджэн ужым колхозым щылэжьагъ Iэ­нэтIэ зэфэшъхьафхэр ыгъэца­кIэзэ. Нэужым иунагъуи игъусэу Мые­къуапэ зыкъегъэ­зэжьы, иIоф­шIэни щыпыдзагъэу мэлажьэ. ГухэкI нахь мышIэми, ишъхьэ­гъусэу Зое щымыIэ­­­жь­ми, ежь унагъор дахэу зэре­щэ, икъорэлъф-пхъорэлъфмэ игуа­пэу адэлажьэ, eпlyx, егъа­сэх.

Гъыщ Айщэт къызытхэмытыжьым охътэ дэхэкIае тешIагъ. 1983-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ идунай ыухыгъ, ау ежь мылIэгъахэм фэдэу аскъэлаехэм шIукIэ, дахэкIэ агу илъ, игугъуи джы къызнэсыгъэми ашIы. Сэри сисабыигъо игукъэ­кIыжьмэ пкIыхьэпIэ дахэу а бзылъфыгъэ ялыер ахэт. Хэмы­кIокIэжьын лъэгъо шIагъо щы­Iэныгъэ мыпсынкIагъом щыпхырызыщыгъэ ны ялыем мыкIо­дыжьын саугъэт ежь-ежьы­рэу, игугъу шIукIэ, дахэкIэ ра­шIы­жьынэу псаоу дунаим тетзэ зыфигъэуцужьыгъ. Дунаишхом щилэжьыгъэ рызыкъымкIэ, IушъэбагъэмкIэ Гъыщ Айщэт илъфыгъэхэм ыкIи зышIэщтыгъэ цIыфыбэмэ агумэ къарынагъ.

ПхъэчэешIэ Мэлайчэт.

АКъУ-м иIофышI, кIэлэ­егъэджэ IофшIэным иветеран.

http://www.adygvoice.ru/