К1элэегъаджэу, дзэк1ол1эу, чылэ 1офыр зи1оф ц1ыфэу Еутых Шумафэ Пак1э ыкъом ыныбжь илъэс 90-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъ.
Чылэм ик1ал
Ц1ыфым ш1ук1э фэлъа1охэ зыхъук1э, фа1орэр, зэрэфэлъа1охэрэр бэ ыгъэш1энэу ары. Шумафэ къызыхъугъэр илъэс 90-рэ хъугъэ. Мы лъэхъаным ащ фэдиз зыгъэш1агъэу, ылъэ тетэу, дунаим щыхъухэрэм алъыплъэу, ахэм ахэлажьэу узы1ук1эщтыр мак1э.
Еутых Шумафэ ятэу Пак1э илъэсишъэ фэдиз ыгъэш1агъ. К1оч1аш1оу, лэжьэк1ошхоу щытыгъ.
Шумафи ащ игъогу тет. Ц1ыфым бэ ыгъэш1агъэ зыхъук1э, ар зэригъэш1эгъэ ш1ык1эм, дунаим щигъэхъагъэм егупшысэх, зэфэхьысыжьхэр фаш1ых. Ыпэ тишъынышъ, къэт1он тлъэк1ыщт: Шумафэ дунаим хьаулыеу тетэп. Уахътэм къыгъэтэджырэ 1офыгъохэм агупчэ итэу къехьы, псауныгъэ дэгъу зэри1эри, ыгу ихыгъэу дунаим зэрэтетыри, ш1ум фэлажьэу зэрэпсэурэри ащк1э къэк1уап1э хъугъэхэу плъытэн плъэк1ыщт. К1эк1эу къэп1он хъумэ, ар к1элэегъадж, дзэк1ол1, чылэ 1офыр зи1оф ц1ыф.
К1элэгъур
Шумафэ илъэситф-хы горэ ыныбжьэу мэкъумэщ 1офш1эным к1эуцуагъ. Ятэ ар фигъэсагъ шымэ 1ус зэряптыщтыми, ахэр псы зэребгъэшъощтхэми, псым зэрэщыбгъэпск1ыщтхэми, шк1эхэр зэрэбгъэхъущтхэми, шым узэрэтесыщтыми. Ахэм апэмык1 1офш1энхэми афигъэсагъ. Илъэсибл ыныбжь зэхъум Пак1э ишъэо нахьыжъ жъонак1о зыдищэщтыгъэ, игъусэу пхъащэ к1ощтыгъэ. Шумафэ анахьэу ик1эсагъэр пхъэ кухьэм тесэу, вожыр ы1ыгъэу шыхэр ыгъэ1орыш1энхэр ары. Унагъом исыр зэк1э лэжьэн-1офш1эным хэщэгъагъэх, унагъори хъун-шхын щык1эщтыгъэп. Джаущтэу Еутых Шумафэ щы1ак1эм хэхьэшъ, 1офш1эным ы1э ек1оу, зыфэгъэзэгъэ 1офыр ыгъэцак1эу ищы1ак1э къехьы.
Шумафэ ц1ык1узэ шымэ инэу апыщагъэ хъугъагъэ, ятэ 1офыш1э дак1оу, де1эу хабзэ фэхъугъагъ. Ащ фэдэу мафэ горэм 1офш1эныр заухым, шыр ядэжь ыщэжьынэу ятэ къыри1уи, ежь джыри ш1эгъэн фае горэмэ апылъынэу къэуцугъ. Мыдрэхэр мэзжъыем къыхэк1ыжьыхэзэ, шыр зыгорэхэм къагъащти зык1эпк1ым, шъэожъыер къыридзыхыгъ, къыридзыхыгъэ къодыя, хамот 1ап1эм щыщ шъоблагъэм, вожым ылъакъо ахэут1эрыхъагъэ хъугъэу ч1ыгум щилъэшъоу ригъэжьагъ. Ащ шыр нахь лъэшыжьэу къыгъэщтэжьыгъ. А уахътэм чылэм щыщ к1алэу Хьисэ къырихьыл1и, макъэ ыш1и нэмык1хэри къэсыгъэх. Сыдэу щытми, к1алэр псаоу къэнагъ, ау тыркъошхо къытырищагъ, район сымэджэщым нагъэсыгъ, къе1эзагъэх, агъэхъужьыгъ.
Шумафэ иц1ык1угъом ятэ изакъоп, яни дэ1эпы1эщтыгъэ.
— Колхозхэр зызэхащэхэм, — къы1отэжьыщтыгъ Шумафэ ышнахьык1э Юсыф, — тянэ-тятэхэр пчэдыжь сэбахьым унэм ик1ыхэу колхоз губгъом 1офыш1э зык1охэк1э, унэм къинэгъэ сабыймэ ар афагъазэщтыгъэ. Тянэ 1офыш1э къызик1ыжьк1э ыупщэрыхьащт п1астэм пае мыжъо шъхьалэу ти1эмк1э натрыф ыхьаджэуи къыхэк1ыщтыгъэ.
К1элэегъэджэгъу илъэсхэр
Хэгъэгу зэошхор къежьэпым ыпэрэ илъэсхэм тихэку еджэн-гъэсэныгъэм лъэшэу щыпыхьагъэхэу, к1элэегъаджэхэри афимыкъухэу зыщытыгъэ лъэхъаным чылэм илъэсибл еджап1эр къыщызыухыъэ ныбжьык1эхэр анахьэу зыдак1ощтыгъэхэ Адыгэ к1элэегъэджэ училищым Шумафэ ч1эхьэ. Ар къызэриухэу, 1940-рэ илъэсым, дзэ къулыкъум ащэ, зэо мэхъаджэу къежьагъэм чанэу хэлажьэ, пчъагъэрэ къау1э, ипсауныгъэк1э дзэ къулыкъум къек1ужьынэу зэрэщымытыжьыщтым къыхэк1ык1э дзэм къыхагъэк1ыжьы.
Шумафэ амал зэригъотэу исэнэхьатк1э иеджэн лъегъэк1уатэ, 1офш1эныр регъажьэ, к1элэегъаджэу, директорэу еджэп1абэмэ ащэлажьэ. 1оф зыш1эрэ ныбжьык1эхэр зыщеджэхэрэ Адыгэ хэку очнэ-заочнэ еджап1эм изэхэщэн чанэу хэлажьэ, ащ иапэрэ директорэу 1оф еш1э. 1оф ыш1эзэ Къэбэртэе-Бэлъкъар университетыр дэгъу дэдэу къеухы. Ащ нэуж к1элэегъаджэмэ яш1эныгъэ зыщыхагъэхъорэ Адыгэ хэку институтым еджэрэ ныбжьык1эхэм яегъэджэн пылъ методическэ кабинетэу хэтым 1оф щеш1э, егъэджэным изэхэщэнк1э 1офш1ак1эу къы1эк1эхьагъэр, гъэсэныгъэу ыгъотыгъэр к1элэеджак1охэм алъегъэ1эсы.
Щы1эк1э гъогум къэгъэзэп1абэ и1. Ахэм ащыщ Еутых Шумафэ журналист зэрэхъугъэр. Ащ Адыгэ тхылъ тедзап1эм 1оф щиш1эу регъажьэ. Еджап1эмэ ащагъэфедэщт, зэращеджэщт учебникхэм, 1эпы1эгъу тхылъхэм ядэгъугъэ хэгъэхъогъэнымк1э инэу къышъхьэпагъ еджап1эм илъэс пчъагъэрэ зэрэщылэжьагъэри, егъэджэн 1офым уфэзыгъэсэрэ институтхэр къызэриухыгъэхэри. А уахътэм сэ адыгэ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей» (джы «Адыгэ макъ») зыфи1орэм иредакцие сыщылажьэщтыгъэ. 1эпы1эгъу тхылъэу, нэмык1эу къыдагъэк1ынэу тхылъ тедзап1эм къырахьыл1агъэмэ ащыщхэм язытет згъэунэфынэу, рецензие ястынэу Шумафэ пчъагъэрэ сыригъэблэгъагъ. «Дэгъу» е «дэи» п1он закъор арымырэу, 1эпэрытхым дэгъугъэу хэплъагъорэр е щык1агъэу къыхэбгъэщыгъэр къэбгъэшъыпкъэным ащ мэхьанэ ритыщтыгъэ.
Ащ нэужым Шумафэ лъэпкъ гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» иредакцие 1оф щиш1агъ. Щы1ак1эм илъэныкъуабэмэ афэнэ1уасэ хъугъэу, гъэсэныгъэу и1эри мыц1ык1оу щытми, Шумафэ джы зы1ухьагъэр 1офыгъуак1эу зэрэщытыр къыгуры1ощтыгъэти, инэу зыфэсакъыжьыщтыгъэ, егугъущтыгъэ. 1офыш1эу зыхэхьагъэхэри ц1ыф чъэпхъыгъэхэу, ц1ыфыш1ухэу къыч1эк1ыгъэх, ш1эхэу агуры1уагъ, ыгу рихьыгъэх. Джы къызынэсыгъэми ахэм къатегущы1э зыхъук1э, ыгук1э къэтхъэ, ядахэ ы1оным езэщырэп. Анахьыбэрэ дахэк1э ыгу къэк1ыхэрэм ащыщых редакторыгъэу Андырхъое Джантэмыр, отделмэ япэщагъэхэу е литературэ 1офыш1агъэхэу, тхак1охэу Жэнэ Къырымызэ, Лъэустэн Юсыф, Пэнэшъу Сэфэр, Цуук1 Налбый, Бэрэтэрэ Хьамидэ.
Къызыфэт1уагъэр къэзыушыхьатырэ щысэ зыт1ущ къэсхьын.
— Сызыщылэжьэгъэ отделым сэщ нэмык1эу нэбгырищ фэгъэзагъэщтыгъэ, — е1о Шумафэ. — Пэнэшъу Сэфэр отделым ипэщагъ, исэнэхьатк1э агроном, гъэзетым илъэс пчъагъэрэ щылэжьагъ. Тэхъутэмыкъое районым агрономэу, гъэзетым исобкорэу илъэсищэ 1оф щиш1агъэу редакцием къащэжьыгъэу щылажьэщтыгъэ. Къемыхьылъэк1эу ипшъэрылъхэр ыгъэцак1эщтыгъэх, ицыхьэ зытелъыжьэу гущы1эщтыгъэ ык1и зек1ощтыгъэ, иш1эныгъэ хьалэлэу гъэзетым фигъэфедэщтыгъэ. Непи ар ык1уач1э илъэу мэлажьэшъ, к1элэц1ык1у журналым иредакторышъ, инэу сэгуш1о.
Цуекъо Джэхьфарэ литературэ 1офыш1эу, ыш1эрэр ыгъэцак1эу, ц1ыф нэгуихыгъэ чэфылэу, сэмэркъэур ик1асэу щытыгъ. Нэ1уасэ сызыфэхъум, егъаш1эм сиш1эщтыгъэм фэдэу къыспэгъок1ыгъ. Гъэзетым 1офш1эныр корректорэу щыригъэжьагъэу илъэс пчъагъэ хъугъэу щылажьэщтыгъ, СССР-м ижурналистхэм я Союзи аштэгъагъ. И1агъэх къыхаутыгъэхэу рассказхэр, пшысэхэр, тарихъым къыхихыгъэ хъишъэхэр. Нэужым тхылъыбэ къыдигъэк1ыгъ, ахэм ахэтых к1элэц1ык1умэ апае ытхыгъэхэри.
Хьатитэ Хьарунэ зы илъэс ны1эп 1оф зэрэдэсш1агъэр. Игъонэмысэу идунай ыхъожьыгъ, редакцием щызэрихьэгъэ ц1ыфыгъэ шапхъэхэр джы къызынэсыгъэми гум ик1ыжьыхэрэп. Ари литературэ 1офыш1агъ, опыт ин гъэзет 1офш1энымк1э 1эк1элъыгъ.
1офш1эгъу сызыфэхъугъэ нэбгырищыри апэрэ мазэхэм 1офш1эныр с1э къехьэфэк1э 1эпы1эгъу къысфэхъугъэх, къысэзэщыгъэхэу е къяхьылъэк1эу сягуцэфагъэп. Ти1офш1энк1э, гъэнэфагъэ, гъэзетым иредакторэу Андырхъое Джантэмыр бэрэ теуал1эщтыгъэ. Ар 1эдэб зыхэлъ 1офыш1агъ, шэныш1уагъ. Илъэсипл1эу редакцием 1оф зыщысш1агъэм къык1оц1 Джантэмыр губжыгъэу слъэгъугъэп, гущы1э дыс ыш1ыгъэу зэхэсхыгъэп, зыгу хигъэк1ыгъэу къэзы1отэжьырэ ц1ыфи сырихьыл1агъэп.
Нэмык1 1офыш1эу гъэзетым щылэжьагъэхэу ежь зэрихьыл1агъэхэми игуапэу дахэк1э къатегущы1э.
Къоджэ 1офхэр
Еутых Шумафэ Хэгъэгу зэошхом сэкъат зэрэхэхъухьагъэм елъытыгъэу 1976-рэ илъэсым пенсие къыратэу рагъэжьэгъагъ нахь мыш1эми, илъэс 73-рэ ыныбжь охъуфэ 1офш1ап1эмэ ащылэжьагъ, 1993-рэ илъэсыр ары ны1эп 1офш1эныр зигъэт1ылъыгъэр. Ыгъэт1ылъыгъэу т1омэ, тэ зыфат1орэр ыпк1э къызыфыратырэ 1офш1эныр ары. 1офш1эныр зегъэт1ылъым пк1э зыхэмылъ 1офш1энэу, чылэ 1офэу, хэгъэгу 1офэу, лъэпкъ 1офэу нахьыпэми зыхэлажьэщтыгъэхэм джы зэрэпсаоу заритыгъ. Хьак1эщ чылэм къыщызэ1ухыгъэнымк1э, ащ и1офш1эн тэрэзэу зэхэщэгъэнымк1э, джащ фэд, Адыгэ хасэ зэхэщэгъэнымк1э, ащ и1офш1эн хэлэжьэнымк1э к1эщак1о хъоу Аскъэлае дэсхэм яапэрэ сатырэ хэт. Джащ фэд, Аскъэлае ыныбжь гъэунэфыгъэным, ащ июбилей хэгъэунэфык1ыгъэным я1оф къэзы1этыгъэхэм ык1и чанэу ащ хэлэжьагъэхэм яапэрэ сатырэ Шумафэ хэтыгъ. Аскъэлае итемыр гъунэ парк дахэу щыгъэпсыгъэ хъугъэм и1оф къэзы1этыгъэхэм ар яапэрэ сатырэ хэт. 1офыгъор къэп1этыныри щытхъугъ, ау ар гъэцэк1эгъэным к1эщак1о уфэхъуныр, удэмышъхьахэу улъык1оныр, ищык1эгъэ ц1ыфхэр бгъэдэ1онхэр, ищык1эгъэ пкъыгъохэр къэбгъотынхэр, къебгъэол1энхэр щытхъугъэ т1озэтет. Ащ фэдэ щытхъу Еутых Шумафэ епэсыгъ. А зэпстэумэ къэк1уап1эу я1эр ежь Шумафэ ц1ыф гукъабзэу, гук1эгъуш1эу зэрэщытыр ары.
Ц1ыфыр дунаим тетми, ихьадэгъу къэси дунаим ехыжьыгъэми ащ ыгъэхъагъэр пщыгъупшэ мыхъунэу Шумафэ елъытэ. Чылэм щыщ ц1ыфхэм ащыщэу дэгъурэ дахэрэк1э анахь къахэщыгъэхэм ядунэететык1агъэ къы1отэныр, къытхыныр ик1ас.
Икъоджэгъоу Хэгъэгу зэошхом хэк1одагъэхэм ясаугъэт къоджэгум щыгъэуцугъэным игупшысэ къахэзылъхьагъэр Еутых Шумаф. Ежьыми, къоджэдэсхэми а саугъэтыр як1оп1э-плъап1э хъугъэ, еджап1эмрэ гъогумрэ азыфагу щыт, п1уныгъэ 1офышхо егъэцак1э. Джы къуаджэм къыдахьэрэр зы1уплъэрэ мэз-парк дахэри Шумафэ ыц1э епхыгъ. Ащ игупшыси, ык1уач1и а паркым хэлъых. Зихэгъэгу пае зыпсэ зытыгъэхэм япэсыгъэ щытхъу гущы1э афи1оныри ежь ипшъэрылъэу Шумафэ елъытэ. Джары шъэфэу 1оф зыш1энэу чылэм къыдагъэнагъэу фашистмэ аук1ыгъэ Ехъул1э Сахьидэ, заом хэлэжьагъэу, тхэк1ошхо хъугъагъэу Шэуджэн Аюбэ, нэмык1хэми ац1эхэр къоджэ урамхэм афэусыгъэным и1оф къызк1ахилъхьэрэр. Ащ фэдэ гупшысэу и1эхэр район гъэзетми, адыгэ республикэ гъэзетми къащи1отэнхэр ишэн.
Дзэк1ол1 бэлахьыгъ
Адыгэ к1элэегъэджэ училищыр къыухи исэнэхьатк1э 1оф ыш1эным иуахътэ къызыщысыгъэм дзэ къулыкъум Шумафэ к1онэу мэхъу. Дзэк1о сэнэхьатыр икъоу ы1э къыригъэхьаным игъо фимыфэзэ Хэгъэгу зэошхор къежьэ. А гъогу к1ыхьэ, гъогу къиным Шумафэ теуцо.
Еутых Шумафэ заом икубзып1э итыгъ, пыим ищэ пчъагъэрэ къытефагъ. Апэрэу Къырым щык1огъэ заом ылъакъо къыщау1агъ. Жъоныгъок1э чэщым у1агъэхэр пцэжъыешэ къуашъок1э хым къызэпыращыхи, госпиталым ащагъэх. Агъэхъужьи зэуап1эм къыгъэзэжьыгъэу 1943-рэ илъэсым мэкъуогъу мазэм нэмыц лагъымэм икъутафэхэр Шумафэ ышъхьэ къытефагъэх, а илъэс дэдэм, бжыхьэм, лагъымэм зэол1ым ылъапшъэ зэриутыгъ. 1944-рэ илъэсым дзэврач комиссием къулыкъур зэуап1эм щихьын ымылъэк1ыжьыщтэу ылъыти, ядэжь къагъэк1ожьыгъ.
Шумафэ джаущтэу зэуап1эм къик1ыжьыгъ, ащ лъыпытэу 1офш1эным к1эуцуагъ. Уахътэр къиныгъ, 1офш1эныр багъэ, лъакъор мэхъужьыфэ уежэнэу щытыгъэп, иш1эныгъэ хигъэхъоныри, еджэныри ащ дигъэк1он фэягъэ. А пшъэрылъыри Шумафэ ыгъэцэк1эн ылъэк1ыгъ.
Тек1оныгъэм и Мафэ илъэс 65-рэ зэрэхъугъэм хэгъэгум ишъыпкъэу зызщыфигъэхьазырыгъэ уахътэм Шумафи ащ ехьыл1эгъэ псалъэ къымыш1ыныр зэрипэсыжьыгъэп. А мафэм ехъул1эу ежь заом хиш1ыхьагъэр, хилъэгъуагъэр, ащк1э гупшысэу и1эхэр къызыщыри1отык1ырэ тхылъ ащ къыдигъэк1ыгъ. Ащ зэреджагъэр «По волнам моей памяти».
Зэо мэхъаджэм хъуни, мыхъуни щилъэгъугъэ пстэухэм къахигъэщэу, 1оф зыригъэш1эу тхылъэу къыдигъэк1ыгъэм тхьак1умк1ыхьэм икъэбарэу къыщитхыгъэми Шумафэ игупшысак1э, ар мамыр ц1ыфэу зэрэщытыр къегъэлъагъо.
«Къырым зэрэщесагъэхэм елъытыгъэмэ, — етхы Еутых Шумафэ, — 1941 — 1942-рэ илъэс зэблэк1ыгъом ик1ымафэ чъы1агъэ: осыр куу хьазырыгъ, чъы1эр градуси 10 — 12-м нэсыщтыгъэ. Тэ типолкрэ нэмыцыдзэмрэ азыфагу зы километрэ фэдиз ч1ыгу илъыгъ. Осыр джарэу фыжьыти, тыгъэкъыкъок1ыгъо уахътэм нэр къыгъэутк1опк1ыщтыгъэ. А ч1ып1эм тызы1утыр мэфэ заулэ хъугъагъэ, к1ым-сымыгъ. Аузэ нэкъое темыр жьыбгъэр къилъыгъ, осыр зэрихьэу ригъэжьагъ. Ет1анэ такъикъ заулэ теш1агъэу тыгъэр къыкъоплъыгъ, жьыбгъэри 1эсагъэ. Тэ тызыдэщысым метрэ 500 — 600 горэк1э пэчыжьэу лагъымэ омэкъэ зыт1ущ къыщы1угъ. Бэ темыш1агъэу макъэхэр зэхэтхыгъэх: "Тхьак1умк1ыхь! Тхьак1умк1ыхь!" Арэущтэу дежурить зыш1ырэ пулеметчикхэм къа1этыгъэ куо-хьаум загъэпсэфэу окопмэ адэс дзэк1ол1хэмрэ командирхэмрэ зыкъаригъэ1этыгъ, зэк1эмэ янэплъэгъу тхьак1умк1ыхьэр къызыщылъэгъогъэ лъэныкъом агъэзагъ.
Дзэк1ол1хэм ащыщ горэм карабиныр псынк1эу къызыш1охихи, тхьак1умк1ыхьэ ц1ык1ум тыригъэпсыхьэу ыублагъ. Ау а уахътэм дзэк1ол1мэ ащыщ горэ ащ е1эшъхьауи, гъэтырэр ыгъэкощыгъ, мыщ фэдэ гущы1эхэри къыжэдэзыгъэх: «Щэм шъхьас, Булановыр, патроныр фрицхэм адэ1ыгъ, нэзэ ц1ык1ур амыук1ымэ, ори упсаоу укъэнэжьмэ, ащ къык1эхъуагъэхэм зэо ужым уяшэк1он». Дзэк1ол1ыр ук1ытэжьыгъэу ыжэ зыгорэхэр ди1ухьажьыгъэх.
Шумафэ Тек1оныгъэм и Мафэу блэк1ыгъэр ежь имэфэк1 шъыпкъэу, ц1ыф тэрэз пстэухэм ямэфэк1ышхоу елъытэ. Мэфэк1 мафэмк1э бэмэ афэгуш1уагъ, зауи, пыджи апэк1э къимык1эу, ш1уфэлажьэу лэжьэпхэу, япсауныгъэ пытэнэу афэлъэ1уагъ.
ТХЬАРКЪОХЪО Юныс. Адыгэ макъ. Жъоныгъуак1эм и 27-рэ, 2010-рэ илъэс.
|