ЖэрыIо тарихъым къытлъигъэIэсыжьыгъэр мыбэми, ащ къызэригъэлъагъорэмкIэ, ЛIыхъукIэ­хьа­блэ зы къоджэ шъхьафэу ЛIыхъукIэIуашъхьэ дэжь щыпсэущтыгъ. А уахътэм диштэу зыщищыкIагъэм уIэшыгъэ шыу 30 - 35-рэ лIакъом къыгъэуцун ылъэкIэу, къин хэфагъэу къяуалIэрэми IэпыIэгъу фэхъухэу, къафилъырэми ифэшъуашэ рагъэгъотэу я 17-рэ лIэшIэгъум къыщыублагъэу Кавказ зэо­шхом икIэух нэс ЛIыхъукIэхьаблэ щыIагъ.

Лъэпкъым къыфыкъокIыгъэ тхьамыкIагъом ритэкъухьэгъэ адыгэр, чылэпхъэ еутыгъэм фэ­дэу, дунаим ипхъыхьэ-итэкъу щыхъугъ, ЛIыхъукIэхьабли ащ хэныгъэп. Унэгъо зыщыплI нахь хэкужъым къимынэу, къуа­джэр Тыркуем икIыжьи, къэралыгъо зэфэшъхьафмэ ахэтэкъуагъэ хъугъэ.

ЩыIэныгъэр лъэкIуатэ, Урысые къэралыгъом иполитикэ зэхъокIыныгъэу фэхъугъэм дакIоу, цIыф лъэпкъ зэфэ­шъхьафэу къэралыгъом исмэ ящыIэкIэ-псэукIи нахь дэгъу хъоу регъажьэ. ЛIыхъукIэ унэ­гъуиплIэу Аскъэлаемэ къа­хэтIыс­хьажьыгъэми ящыIакIэ зыпкъ еуцожьы. Совет ха­бзэм къыгъэлъэгъогъэ зэхэт псэукIэм дырагъаштэу ЛIыхъукIэ Чылэ­къанэ ыкъохэу СипIатIэ (Амзанэ), Дахэ, СицIыкIу, яунэ­къощ Алый яунагъохэр Ас­къэ­лэе колхозэу Мартыкъуае щэ­псэух, щэлажьэх.

Илъэсхэр макIох, къэралы­гъом къин къыфыкъокIы - Со­вет къэралыгъо ныбжьыкIэм нэмыц дзэ уIэшыгъэр къытебанэ. Зыныбжь икъугъэу хэ­гъэгум зэкIэ исыр зэуапIэм Iохьэшъ пыим пэуцужьы, ащ исатырмэ, дзэкIолI нэбгырэ 365-у Аскъэлае дэкIыгъэмэ зыкIэ ащыщэу, ЛIыхъукIэ зэш 14-ри ахэуцо.

ЛIыхъукIэ СипIатIэ къуиплIэу иIэмэ анахьыжъитIур хэкIотэ­гъагъэх, ау анахьыкIэхэу Мэдинрэ Мыхьамодэрэ аныбжькIэ джыри къатефэти апэрэ ма­фэхэм заом ащэхэшъ зауа­пIэм зэдыIохьэх. Джаущтэу зэо­шхом игъогу къин, игъогу кIыхьэ Мэдинрэ Мыхьамодэрэ зэдытехьэхи, зэо мэхъа­джэм имашIо, ичъыIэ, икъин-

хэр зэдагощмэ, зэдащэчзэ, зэгуамыщхэу, заор аухыфэ зэ­шитIур зэгъусагъ. Фашист жъалымым илъэуж тыркъохэр ате­лъэу Мэдинрэ Мыхьамодэрэ ягупсэ Аскъэлае къэкIожьхи чIыпIэ колхозым алъэкIыфэ щылэжьагъэх, ау заом утынэу къарихыгъэм япсауныгъэу зэщигъэкъуагъэм зэшитIумэ ягъашIэ лъэшэу ыгъэкIэкIыгъ. Ядунай ахъожьи Аскъэлае щагъэтIылъыжьыгъэх.

СипIатIэ ыкъо нахьыжъэу Хьи­сэм къуибгъурэ зы пшъа­шъэрэ иIагъ. КъуитIумрэ пшъэ­шъэжъыемрэ шIэх дэдэу ядунай ахъожьыгъ. Зэшиблэу къэ­на­гъэмэ анахьыкIэм мэзищ нахь ымыныбжьэу, ахэм янэ 1936-рэ илъэсым ищыIэныгъэ ыухыгъ. Хьисэм икIалэхэр къы­зэрещалIэхэшъ apelo: «непэ тиунагъо къехъулIагъэр хьы­лъэми, Тхьэм иIогъэ-шIагъэ тэ зи хэтшIыхьажьын тлъэкIы­щтэп, арэу зыхъукIэ седжэн зыIорэм тыдеIэ, Iоф сшIэн зы­Iорэми пэрыохъу тыфэхъу­рэп». НахьыжъиплIымэ еджэныр къыхахы - Исмахьилэрэ Юсыфрэ кIэлэегъэджэнхэу, Ибрахьимэ бухгалтерынэу тыраубытэ, Шъалихьэ Краснодар дэт аэроклубым макIо. Джащ фэдэ сэнэхьатхэр зэрагъэгъо­тыгъэу зэошхоу къежьагъэм зэшиплIыри ащэ.

Летчикэу, эскадрильем икоман­дирэу, подполковникэу ЛIыхъукIэ Шъалихьэ Белоруссием иошъогу къыухъумэзэ, зы­пэуцужьыгъэ нэмыц самолетмэ ащыщ горэм исамолет къызытыригъафэкIэ, къыз­кIэ­нэгъэ машинэр чIышъхьэшъо пыидзэр зыдэщыIэм феузэн­кIышъ ежь къепкIыжьы. Пара­шютым пышIагъэу къехырэр ежь пыидзэм нахь пэблагъэу къетIысэхэу ашIошIи, псаоу къа­убытынэу аIуи нэмыцхэр емыохэзэ, зэрашIомышIэу апэчыжьэу Шъалихьэ къетIысэ­хыгъ. Хъурэр нэмыцмэ къы­загу­рэIом, аукIынэу еохэзэ, ылъакъохэр зэхагъэтэкъуагъ, ау инасып къыубыти хьадэ­гъущэр къытефагъэп. Тидзэмэ нахь апэблагъэу Шъалихьэ къетIысэхыгъэти, тидзэ­кIолI­­хэр епшылIэхи окопым къыдалъэшъожьыгъ, апэрэ Iэ­пыIэгъури рагъэгъоти госпита­лым арагъэщагъ, охъужьыфи щеIэзагъэх. Ау ипсауныгъэ зэщыкъуагъэти дзэм къыхагъэ­кIыжьыгъ. Белоруссиер тидзэ­мэ шъхьафит зашIыжьым Шъалихьэ ащ къыщыуцужьи унагъо щишIагъ, институтым кIэлэ­егъаджэу щылэжьагъ. Белоруссием игъашIэ щиухи щагъэтIы­лъыжьыгъ.

ЛIыхъукIэ Исмахьилэ ка­питанэу, ротэм икомандирэу заор ыухыгъ, тыркъо зэфэ­шъхьафхэр телъхэу дзэм къы­хэкIыжьыгъ, Ленинград щы­псэунэу къыщыуцуи унагъо щи­шIагъ, кIэлэегъаджэу щылэ­жьагъ, идунай щихъожьи ща­гъэтIылъыжьыгъ.

ЛIыхъукIэ Ибрахьимэ лейте­нантэу, лъэсыдзэ взводым икомандирэу заозэ, ыIэ сэмэ­гу къыщыпаути дзэм къыха­гъэкIыжьыгъ. Аскъэлае къы­гъэзэжьыгъ, унагъо щишIагъ, Iэ сэмэгур пымытыжьми бухгалтерэу колхозым бэрэ щылэжьагъ. Нэужым тучантесэу Iоф ышIагъ. Идунай ыхъожьи, Аскъэлае щагъэтIылъыжьыгъ.

ЛIыхъукIэ Юсыф сержантэу заор еухы, дзэм къыхэ­кIыжьы. Краснодар краим и Северскэ район игъашIэ ще­гъакIо. Идунай ыхъожьи Аскъэлае щагъэтIылъыжьыгъ.

ЛIыхъукIэ СицIыкIу ыкъо за­къоу Муратчэрые ыныбжькIэ къытефи, апэрэмэ ащыщэу дзэм ащи, зэошхом хэлэ­жьагъ. УIэгъэ хьылъэ зэуапIэм ыIа­шъхьэ къыщытыращи, сэкъатныгъэ иIэ хъугъэу дзэм къыха­гъэкIыжьыгъ. Аскъэлае къэкIо­жьи, чIыпIэ колхозым елъэкIы­фэ щылэжьагъ. Идунай ыхъо­жьи Аскъэлае щагъэтIылъы­жьыгъ.

ЛIыхъукIэ Дахэм къуитф иIагъ - Нухь, ХьаджэIахьмэд, Бэчмыз, Къахьир, Хьарун. Зэ­шитфыри зэошхом хэлэжьагъ. Нэбгырищмэ къагъэзэжьыгъэп, заом хэкIодагъэх - Нухьэ бын-унагъо иIэу заом ащи фэ­хыгъэ, Бэчмызи бын-унагъо иIэу партием и Адыгэ хэку комитет Iоф щишIэщтыгъ заор къызежьэм, мыщ чIэкIи заом кIуи, зуапIэм щыфэхыгъ, Хьарунэ ныбжьыкIэ дэдагъ, кIэлэ зикъэмыщэу заом хэкIодагъ.

ХьаджэIахьмэдрэ Къахьирэрэ тыркъохэр зэо мэхъаджэм къатырищагъэхэу Аскъэлае къагъэзэжьи унагъохэр ашIагъ. Адрэ къоджэдэсмэ афэдэу алъэкIыфэ лэжьагъэх, псэу­гъэх. ЯгъашIэхэр аухи агъэ­тIылъыжьыгъэх.

ЛIыхъукIэ Алый ыкъуи­плIы­мэ анахьыкIитIоу Хьаджэбыйрэ Заурбэчрэ заом хэлэжьа­гъэх. Ленинград къэзыдзыхьэ­гъэ фа­шистмэ Хьаджэбый язаозэ уIэгъэ хьылъэ зэуапIэм къыщытыращэ, госпитальми псын­кIэу нагъэсы, ау аджалы­щэм IэкIэкIырэп. Мыщ ыпсэ щыхэкIи къош къэхалъэм далъхьагъ.

Заурбэчи уIагъэхэр зэуапIэм къыщытыращэхи, тыркъо зэфэ­шъхьафхэр телъхэу заом къы­хэ­кIыжьыгъ. Аскъэлае къыгъэ­зэжьи, игъэрет къехьыфэ колхозым щылэжьагъ. Идунай ыхъожьи Аскъэлае щагъэтIы­лъыжьыгъ.

ЛIыхъукIэ унэгъуиплIэу Аскъэлае къыдэнэжьыгъагъэмэ атекIыгъэхэу лIакъом идзэкIолI нэбгырэ 14 джаущтэу ­Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ. Къэралы­гъор шъхьафит шIыжьыгъэным пае фашист техакIомэ язаохэзэ, нэбгыри 4-мэ ашъхьэ зэуапIэм щагъэтIылъыгъ. Адрэ нэбгыри 10-мэ уIэгъэ хьылъэ­хэр, тыркъо зэфэшъхьафхэр зэуапIэм къыIуахыгъ нахь мы­шIэми, янасып къыхьыгъ хэ­гъэгур шъхьафит зэрашIы­жьы­гъэр къалъэгъужьынэу, ащ ежьхэми яIахь зэрэхэлъыр зэха­шIэнэу, ТекIоныгъэм и Мафэ агъэмэфэкIынэу.

ЛIыхъукIэ лIакъом идзэкIолI­мэ ныбжьыкIэу къакIэхъухьа­гъэмэ гъэсэныгъэ дэгъухэр яIэ­хэу, непэрэ дунай рэхьатыр щыIэным пае ятэжъхэу псэе­мыблэжьэу хэгъэгум ишъхьа­фитныгъэ фэзэуагъэхэм, янэжъхэу, зышъхьамысыжьхэу фронтым пае чэщи, мафи Iоф зы­шIагъэхэм ядахэ aloy, ягуфэ­багъэкIэ зэрафэразэхэр яIоф­шIакIэкIэ къагъэлъагъоу мэ­псэух, мэлажьэх. ТекIоныгъэм ибыракъ плъыжь ятэжъхэми ялъкIэ зэрэгъэшъокIыгъэр агу­кIи, апсэкIи зэхашIэу, ар къызыдахыгъэр илъэс 70-рэ зы­хъу­рэ мэфэкI мафэм пэгъокIых.

Цэй Ерстэм.

Урысыем культурэмкIэ и Заслуженнэ IофышI.

источник.