Понедельник
07.10.2024
01:50
Block title
Категории раздела
Мои статьи [6]
Статьи на адыгском. [45]
Статьи на русском. [31]
Поиск
Статистика

Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Форма входа
Новые файлы
[19.02.2019][Колонизация Кавказа.]
Лермонтов в Тенгинском полку. (0)
[20.07.2018][Колонизация Кавказа.]
Дело под Бжедуховской 2 марта 1863 года. (0)
[17.01.2018][1-я мировая и гражданская.]
Аюб Шеуджен. Тропой суровой. (0)
Новое в форуме
  • Некоторые исторические факты. (5)
  • Участники Белого движения из Ассоколая. (0)
  • Жертвы политических репрессий. (2)
  • Новые статьи
    [21.05.2019][Статьи на русском.]
    И снова — на фронт (0)
    [10.05.2017][Статьи на русском.]
    Есть чем гордиться. (0)
    [11.10.2016][Статьи на русском.]
    Хаджибеч и Лелюх Анчоки (0)
    Аскъэлай
    Аскъэлай

    Аскъэлай (аул Ассоколай)

    Каталог статей

    Главная » Статьи » Статьи на адыгском.

    Нэфыль жъуагъоу къэнэфы.

    НЭФЫЛЪ ЖЪУАГЪОУ КЪЭНЭФЫ...

    Ик1ыгъэ л1эш1эгъум ия 30-рэ илъэсхэм ыгузэгухэм къащегъэжьагъэу гурыт ык1и апшъэрэ гъэсэныгъэ зи1э к1элэ зэлэгъу куп амакъэ адыгэ литературэ къежьэгъак1эм зыкъыщи1этыгъагъ. Пэрэныкъо Мурат, Уджыхъу Адылджэрый, Меркицкэ Рэщыд, Еутых Аскэр, Кэстэнэ Дмитрий ык1и ахэм анэмык1хэри. Мыхэм нэбгырэ пэпчъ адыгэ литературэм, зэрэпсаоу адыгэ лъэпкъ культурэм лъэуж 1упк1э къыхинагъ, лъэпкъ художественнэ гупшысак1эм, псэлъак1эм и1ахь хилъхьагъ. Ахэмэ зэу ащыщыгъ Аскъэлае къыщыхъугъэу ык1и щап1угъэу Джэнчэтэ Мурат.
    Адыгэ к1элэегъэджэ училищыр, ащ ыуж Краснодарскэ к1элэегъэджэ институтыр къызеухым адыгэ литературэм игъэпсак1охэм ясатыры Джэнчэтэ Мурат хэуцуи, ежь ык1уач1э къызэрихьэу щылэжьагъ, адыгэ художественнэ псалъэм ихъазынэщы и1ахь хилъхьагъ.
    Усэхэр, зарисовкэхэр, очеркхэр Муратэ ытхыщтыгъэх, хиутыщтыгъэх, ау итворческэ 1офш1эн анахь лъэшэу къыхэщыщтыгъэр художественнэ зэдзэк1ыныр ары. Адыгэ литературэ ныбжьык1эу зылъэ теуцо пэтрэмк1э ащ мэхьанэшхо и1агъ: ныбжь зи1э, 1эпэ1эсэныгъэ ин зы1эк1элъ литературэ т1ыргъуагъэм ипроизведениеу зэрадзэк1ыхэрэм иш1уагъэк1э ш1ык1э-гъэпсык1э амалык1эхэр литературэ ныбжьык1эм къызы1эк1игъахьэщтыгъэ, ихэхъоныгъэк1э к1оч1э къэк1уап1эу хъущтыгъэ. А лъэныкъомк1э Джэнчэтэ Муратэ и1офш1агъэхэм осэшхо я1.
    1937-рэ илъэс закъом Джэнчэтэ Муратэ зэридзэк1и къыдигъэк1ыгъэх И.С. Тургеневым и «Муму», М. Горькэм ирассказэу «Архип л1ыжъымрэ Ленькэрэ», А.С. Пушкиным итхыгъэхэу «Дубровскэр» (Пэрэныкъо Муратэ игъусэу), «Капитаным ипшъашъ» (Пэрэныкъо Муратэ игъусэу), А. Корнейчук ипьесэу «Платон Кречет», Гримм зэшхэм ятхылъэу «Пшысэхэр» (А. Введенскэм къызэрэк1и1отык1ыжьыгъэм тетэу); 1938-рэ илъэсым Т.Г. Шевченкэм и «Поэмэхэмрэ стиххэмрэ», М. Ильин итхылъэу «Къушъхьэхэмрэ      ц1ыфхэмрэ»      ык1и      нэмык1хэри      адыгабзэк1э зэридзэк1ыжьыгъэх. Къык1элъык1огъэ илъэсхэми ежь итворческэ 1офш1 эны дак1оу, зэдзэк1ын 1офхэми къак1ыримыгъэчэу Джэнчэтэ Муратэ мэлажьэ.
    Янеущырэ мафэ нахь дахэ, нахь баи зэрэхъущтым яцыхьэ пытэ телъэу, гугъэп1э лъагэхэр зыда1ыгъэу советскэ ц1ыфхэр псэущтыгъэх, ащ диштэу гуш1огъо чэфыр зыхилъэсык1ырэ усэхэри поэтхэм атхыщтыгъэ зымакъэ анахь лъэшыри гъэунэфыгъуаеу. Ау «псы ик1ыгъом тынэсымэ зышъо ш1уц1эри, зышъо фыжьыри къэнэфэн» адыгэ гущы1эжъым къызэри1оу, Хэгъэгу зэошхор къызежьэм зыгу илъым тетэу усэщтыгъэхэри, агу имылъэу, яшъыпкъагъэ зыбзэгупэ пысыгъэ къодыехэу, зы1упэ нахьычыжьэу къэмык1ырэ гущы1э нэпц1ыхэр къэзы1ощтыгъэхэри къэнэфагъэх ушэтып1эм илъэхьанэ.
    Зи1орэ зизек1уак1эрэ зэтемык1ыхэу, зихэгъэгу псэтенэу къэзыухъумагъэхэм ащыщ Джэнчэтэ Муратэ.
    Дунаим идэхэгъу. Тыдэк1и къэгъагъэхэр къыщызэ1уехы. Тыдэк1и чэфыгъо макъэм зе1эты. Гугъэ дахэр зыда1ыгъэу тилэжьак1охэр мэлажьэх, тиеджак1охэм яш1эныгъэ хагъахъо, тидзак1охэм къулыкъур ахьы. Тыдэк1и зэдиштэу хэгъэгушхом щы1ак1эр мамырэу щылъэк1уатэ. Хэгъэгум илъэшыгъэр иц1ыфышъхьэ пэпчъы илъэшыгъ, игушхуагъ. Ныбжьык1 эгоу ш1 улъэгъуныгъэ дахэм икъэгъагъ къызыщызэ1 уихырэм игугъэ-гупшысэхэр къытлъегъэ1эсы Джэнчэтэ Муратэ иусэу «Краснофлотцэм иорэд» зыфи1оу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» маим и 10-м 1941-рэ илъэсым къыхиутыгъагъэм. Мазэм изыбзэу изакъоу ошъогум щесы, краснофлотцэр къуахьым тетэу хым хаплъэшъ сакъэу щыт, мамыр щы1ак1эр хэти къымыукъоным фэплъыры. Ик1асэ гурышэк1э лъы1эсэу ошъогум нэплъэгъур редзэ, жъуагъохэр зэпеплъыхьэх: анахь нэфэу ащ къахэщырэм ик1асэ фегъадэшъ, ш1уфэс фабэр фегъэхьы. Гугъэ 1эш1ум щесызэ, ипшъэрылъ шъхьа1и щымыгъупшэу хышхоу изек1уап1эм иорхэр зэ1ибзыхэзэ, ыпэк1э зыригъэхьызэ, 1огъэпытэ къеты: «Пыири къызщылъагъорэм, Топыщэм дезгъэхьыещт» е1ошъ. Сыдыгъуи рэхьат зэпытынэу,  ихэгъэгу к1асэ мамырыр  шъхьарытынэу,  дунаим итхъэгъо пстэури ик1асэм 1ахьэу фэхъунэу ары лирическэ героим - усак1ом гугъэ-гупшысэу зыди1ыгъыр. А гугъэ-гупшысэ къаргъом зэрэфэшъыпкъэр Джэнчэтэ Муратэ къыщигъэшъыпкъэжьыгъ изэо гъогу к1ыхьэ.
    Заор къызежьэм, 1ушыгъэк1э зыфалъэгъужьызэ, зызгъэшэхъугъэхэри къахэк1ыгъэх хэгъэгу ш1улъэгъум ымакъэ зезыгъэ1этыщтыгъэхэм. Заор къызэрежьагъэм ымакъэ къызэрэ1оу военкоматым Мурат ек1ол1агъ, ежь-ежьырэу зэрэш1оигъом тетк1э дзэм хахьи, изэо гъогу Северэ-Западнэ фронтым пулеметчикэу щыригъэжьагъ. Дзак1охэр зилъыхэрэм Муратэ апэ итхэм ахэтэу, чанэу, л1ыхъужъэу, псэемыблэжьэу зыкъыгъэлъэгъуагъ. Апшъэрэ гъэсэныгъи и1эу, зизек1уак1эк1э дзэк1ол1хэм щысэтехып1э афэхъурэ, ц1ыф гъэдэ1уак1эм иамалхэр зы1эк1элъ дзэк1ол1 ныбжьык1эр пулеметчикхэм яотделение икомандирэу аш1ыгъ. Позициеу зы1ууцорэм л1ыгъэшхо хэлъэу къыухъумэу, къызэк1ак1о зимы1э л1ыхъужъэу апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу зыкъыгъэлъэгъуагъ. Зэо мафэхэр лъык1уатэщтыгъэх, Муратэ идзэзещэк1э 1эпэ1эсэныгъи ил1ыхъужъ-псэемыблэжьыныгъэ зек1уак1и ахахъощтыгъэ...
    Илъэс фэдиз хъугъэ зэо маш1ом Джэнчэтэ Муратэ зыхэтыр. 1942-рэ илъэсым, жъоныгъуак1эм къалэу Псков зыубытыгъэ фашист хъунк1ак1охэм рахъухьагъ Старая Русса аштэнэу. Танкхэм десантникхэр, лъэс дзак1охэр жъугъэу ягъусэхэу къилъыгъэх. Муратэ пшъэрылъэу къыфагъэуцугъэм тетк1э мыжъошхохэм ахиш1ык1 и позицит1у мэз лъапсэм щигъэпсыгъ. Дзэк1ол1хэр къэблэгъэрэ пыим сакъэу лъэплъэх, ягъэтырэ къэщагъэу ежэх псэхэхып1эм къехьэфэхэ. Къэблагъэх, къэблагъэх, къэсых... Командирым «Пулеметхэр» ы1уи макъэ къыш1ыгъ. Ащ ежэщтыгъэхэм Мурат апэ итэу пулеметхэр ет1упщышъ, маш1ор 1улъэлъэу пыипсэхэм хьадэгъур афехьы, къызэтырегъэуцох, зырарегъэдзыхы. Ау джыри зыкъа1этышъ, шхъонт1эрымэр тырихэу къелъых. Къэсырэр хагъафэ пулеметчикхэм, зыкъэзы1этырэм ыпсэ хауты. Танкитфымэ ак1эк1эпхъэгъэ десантникхэр, лъэсыдзэр пулеметчикхэм къагъэк1уагъэп. Ау ежь пулеметчикыми ч1энагъэхэр аш1ыгъ, Муратэ у1эгъэ хьылъэу зэуап1эм къы1уахыжьыгъ.
    Псэемыблэжьыгъэ-л1ыхъужъыныгъэу а зэуап1эм щызэрихьагъэхэмэ апае Джэнчэтэ Муратэ орденэу «Красная Звездар» къыфагъэшъошагъ.
    Госпиталым къызыч1эк1ыжьым Мурат Ленинградскэ фронтым агъэк1уагъ, заом икубзып1 э шъыпкъэм хэуцуагъ. Атакэм атакэр ыужэу пыим жэхахьэщтыгъэх тидзак1охэр. Къызэк1ак1о ямы1эу, зы траншеим ыуж къык1элъык1орэ траншеир пыим къытырахыщтыгъ, хьадэгъур фагъэсыщтыгъ. Ау тэ тищэ изакъоп. Пыим ищи хьадэгъу зэрехьэ. Муратэ ипулеметнэ отделение инахьыбэр а зэуап1эм хэк1одагъ, ежь Мурати у1агъэ щыхъугъ. Пэщэныгъэу зэрихьагъэм, л1ыгъэу зэуап1эм къыщыхэфагъэм апае медалэу «За отвагу» къыфагъэшъошагъ.
    1943-рэ илъэсым, гъэтхэпэ мазэм, госпиталым къызыч1эк1ыжьым Волховскэ фронтым агъэк1уагъ, автоматчикхэм яотделение икомандирэу аш1ыгъ. Муратэ япащэу отделениер зэп-т1оп разведкэм зэрэк1уагъэр. «Бзэгу» 11 зы чэщым къащэу къыхэк1ыгъ. Ежь изакъоу «бзэгуит1у» къыщи, ахэм яш1уагъэк1э тидзэ рихъухьан фэе 1офхэмк1э амал и1эу хъугъэ. Разведчик л1ыхъужъым а игъэхъагъэхэм афэш1ы ящэнэрэ степень зи1э орденэу «Слава» зыфи1орэр къыратыгъ. У1эгъэ хьылъэу къытыращагъэм къыхэк1эу, госпиталым ч1элъынэу хъугъэ.
    Иу1агъэ зэхъужьым ыужы, ят1онэрэ Белорусскэ фронтым Мурат офицер звание къыратыгъэу агъак1о, разведкэ взводым командир фаш1ы. Адыгэ к1элэ л1эбланэр взводым ыпэ итэу пыим итылы пчъагъэрэ разведкэм к1уагъэ, фашист пчъагъэ гъэры къыш1ыгъ. Нэужым иповесты хишъэщт хъугъэ-ш1агъэр ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъ: чъы1эшъы - чъы1э, лыгъулыст, 1упсэу зы1уудзырэр ч1ым нэмысызэ мылы такъыры мэхъу. Идзэк1ол1хэм ящысэтехып1эу, Мурат апэ итэу разведкэм к1уагъэх, зыхэфэгъэхэ бырысырым елъытыгъэу зек1охи, солдат ык1и офицер нэбгырэ 28-рэ аук1ыгъ, нэбгырэ 36-рэ гъэры къаш1и штабым къащагъэх.
    Латвиер, Литвар, Эстониер шъхьафит ш1ыжьыгъэнхэм Мурат пхъашэу ахэлэжьагъ. А лъэхъаным Джэнчэтэ Муратэ батальонным икомандирэ   политчастымк1э   изаместителэу   щытыгъ.   Ш1эгъэн фаем фип1ущытгъэхэ къодыеп Муратэ, дзэк1ол1хэмк1 э щысэтехып1эу, л1ыхъужъ псэемыблэжьэу зэуап1эм щызек1ощтыгъэ. Заор ык1эм фак1ощтыгъэ. Март мазэм ык1эхэм адэжь Муратэ приказ къыратыгъ разведвзводыр пыим иштабы шъэфэу рищэл1эни, штабыр зэхикъутэнэу, и1ашэхэр, итехникэ зыдыщы1эхэр ыгъэунэфынхэу. Штабым фашист офицерэу ч1эсым инахьыбэр аук1и, къэнагъэхэмэ к1арагъэ1агъ, нэбгырищ гъэры къаш1и къыздащи къэк1ожьыгъэх. Приказыр ыгъэцэк1агъ, ау ежь Мурати у1эгъаеу идзэк1ол1хэм къахьыжьыгъ.
    Джэнчэтэ Муратэ псэемыблэжь л1ыхъужъэу, унашъоу фаш1ырэр к1эч имы1эу, ялыеу, ыцэ удэмыплъэжьынэу зэригъэцак1эщтыгъэр къеушыхьаты изэогъогук1э аужырэ приказыр зэригъэцэк1агъэмк1э наградной листэу фатхыгъэм. Ащ мырэущтэу къыще1о: «Ящэнэрэ стрелковэ батальоным ипарторгэу младшэ лейтенантэу Джэнчатэм батальоным икомандиры политчастымк1э изаместитель и1энат1э ыгъэцак1эзэ, партийнэ-политическэ 1офш1энхэр подразделениехэм дэгъоу ащызэхищагъ. Ежь ищысэк1э, ижабзэк1э, л1ыгъэшхоу къызыхигъафэрэмк1э батальоным идзэк1ол1хэр л1ыгъэм къыфе1этых. Ащ ибатальон икоммунистхэм анахь л1эбланэ, анахь л1ыхъужъ улъымыхъужь. Блотто ирайон дэжь пыим игруппировкэу къауцухьагъэм езаохэзэ, 1945-рэ илъэсым, февралым и 2-м къыщыублагъэу и 4-м нэс Джэнчатэр зыхэт батальоным бэ ыгъэхъагъэр. Тидзэхэм а1эпык1ыжьынхэ яхьисапэу а группировкэм щыщ полкит1у къызежьэм, Джэнчатэм ибатальон идзэк1ол1хэм пыим игъогу пабзык1ыгъ. Адрэ тичастхэм ак1эрычыгъэу батальоныр изэкъуагъэ нахь мыш1эми, пыим пхъашэу пэуцужьыгъ. Ежь хьылъэу къау1агъэу лъыр бэу ч1инэщтыгъэ нахь мыш1 эми, Джэнчатэм ич1ып1э ыбгынагъэп. Л1ыгъэ къызыхигъафэу командэ ытыщтыгъэ. Джаущтэу мэфищым къык1оц1 Джэнчатэм ибатальон зэуагъэ, пыим итанкхэр зэк1идзэжьыхэзэ хьалэчы ыш1ыгъэх, фашист офицерхэу ык1и солдат нэбгырэ 800-м ехъу аук1ыгъ, нэбгырэ 600-м къехъу гъэрэу къаубытыгъ, пыим иавтомашинэхэу, топхэу, пулеметхэу, шхончхэу, нэмык1ырэ 1ашэхэу зэхикъутагъэхэри трофееу къа1эк1эхьагъэхэри мак1эп».
    А зэо пхъашэм пэщэныгъэу щызэрихьагъэм, ежь ышъхьэк1э псэемыблэжьыныгъэу къыхэфагъэм апае орденэу «Красное Знамя» Джэнчэтэ Муратэ къыратыжьыгъ.
    Заор заухым псаоу къэнагъэхэр мамыр щы1ак1эм пыуцожьыгъэх, ау Муратэ иу1эгъэ хьылъэ госпитальнэ п1эк1орым хи1ул1агъэу бэк1аерэ ы1ыгъыгъ. У1эгъабэ телъыгъ Муратэ: хьылъэ дэдэу т1огъогогъо къау1агъ, ащ нэмык1эуи у1эгъэ 15 телъыгъ. Зылъэгъугъэу, зыш1эхэрэм къызэра1ожьырэмк1э, ышъхьэшыгу 1эпэпл1анэ фэдиз ишъомбгъуагъэу ышъхьэ къупшъхьэ осколкэм хиутыгъэу ащ псыпсым фэдэу шъо п1уак1эр телъ къодыеу, зэрэчэлъаорэр плъэгъущтыгъ. «Муратэ заом къинышхо хилъэгъуагъ, ахэр зэк1э ынэгу къык1эщыщтыгъэх, - етхы Шъхьэплъэкъо Хьисэ. - . ..гъэмэфэ мафэти па1о щыгъыгъэп, апэу сынэ къык1идзагъэр ащ ышъхьэ тыркъошхоу телъыр ары. Тыркъор иныгъэ, шъхьацым ыгъэбылъын ылъэк1ыщтыгъэп. Ежь Муратэ т1эк1у теш1э къэс тыркъом те1абэщтыгъэ, ар ыгъэбылъэу шъхьацыр тырихъощтыгъэ.. .» ( Шъхьаплъэкъо Хь. Муратэ ил1ыблэнагъ. - Гъэз. «Социалистически Адыгеей», 1979, мартым и 10.)
    Зэо илъэсхэм Джэнчэтэ Муратэ ытхыгъэ усэхэм, очеркхэм, рассказхэм ежь ышъхьэк1э пэк1эк1ыгъэхэр, ыгук1э зэхиш1агъэхэр, советскэ дзэк1ол1хэм псмэемыблэжь-л1ыхъужъыныгъэ инэу зэрахьагъэхэр арых алъапсэхэр, художественнэ пкъынэ-лынэу я1эр. Псэемыблэжьыныгъэ зэо гъогоу тиц1ыфхэм ак1угъэм, тек1оныгъэм зэрэфэк1уагъэхэм изысурэт «Укъысэмыгый» (мэзай, 1944) зыфи1орэ усэр:
    Сыхьат теш1агъэп зэоп1э губгъом
    Ыджыри мары, топыщэу къэуагъэм
    Къифагъ сапашъхьэ ыцэк1э стыр.
    Хьадэгъум щыщынэрэп дзэк1о к1алэр
    - лирическэ героир - усак1ор, ау бэба, бэ дэд зэуап1 эм къинэу щащэчырэр. А топыщэ цэк1э стырыр «т1эк1у нахь чыжьа1о ар къэфэгъагъэмэ» ыбгъэгу шъыпкъэ къифэщтгъагъэ. Арышъ, тхылъ тхыжьыгъо имыфэхэу бэрэ къыхэк1ыхэшъ, тхылъ 1умык1эмэ ыгу къемыбгъэнэу, къемыгыинэу игупсэ ц1ыфым елъэ1у. Гуш1уагъом имафэу апэк1 э къэтыр къэсэу зызэ1 ук1эжьыхэк1э ягук1ае зэрэзэра1отэжьыщтым ицыхьэ телъэу лирическэ героим усэм къыще1о:
    Сэ ситхылъ тхьапэ мэфэ лые уежэмэ,
    Гупшысэ лыемэ угу ямыгъэфыз.
    Нэфылъ жъуагъор ошъогум къиуцомэ,
    Сэри сик1асэшъ уинэплъэгъу фэгъаз.

    Усак1ор - лирическэ героир - у1эгъэ хьылъ. Пыи мэхъаджэм ылъэк1 къымгъанэу къэбанэ. Ау лирическэ героим ицыхьэ пытэ телъ тидзэхэм пыир зэрэзэхакъутэщтым, тек1оныгъэр тиеу заор зэрэтыухыщтым. А гугъэ-гупшысэхэу ежь ыгу илъхэр ары ш1уфэс тхылъэу игупсэ фигъэхьыгъэм итхагъэхэр, у1эгъэ хьылъэу зэоп1э къиным къизыхыжьыгъэ дзэк1о ныбджэгъум и1этхыгъ ш1уфэс тхылъыр:
    Нэфшъагъом дэжьы зэоп1э губгъом
    Сыкъизыхыжьыгъэм ар и1этхыгъ,
    - 1офым нэфагъэ къыхелъхьэ усэ сатырым.
    1ахьылыгъэ гук1эгъоу советскэ дзэк1ол1хэм зэфыря1эм игурышэ-гупшысэ усэм пхырэк1ы. 1ахьылыгъэ-къошыгъэ зэдыря1эу, апсэ зэхэлъэу яхэгъэгу къаухъумэзэ, пыим псэемыблэжьэу зэрэпэуцужьыгъэхэм игутео усэм щызэхэош1э. Зэоп1э щынагъом ежь ышъхьэ къызэрэ1уихыжьыщтыр арэп дзэк1ол1 ныбджэгъур зыпылъыр, игъусэ фэгумэк1ы, лъыбэ ч1имынэным пае у1агъэр епхы. Джа лъэхъаным у1агъэм иджыбэ лъык1э шъок1ыгъэу к1асэм исурэт къырихыгъ. Ащ иш1уфэс тхылъ иджэуапэу дзэк1ол1 ныбджэгъум фи1озэ ригъэтхыжьыгъэм афэгъэхьыгъэ гупшысэх усэм исатырхэр. Идзэк1ол1 гъусэу 1ахьылыгъэ къыдызезыхьагъэм ынэгу гук1эгъу нэфыр зэрэк1илъэгъуагъэр, ик1асэ ш1улъэгъуныгъэ къабзэу, дахэу фиш1ыгъэр лирическэ героим - усак1ом щымыгъупшэжьынэу ыгуи ыпси ащыщы зэрэхъугъэр поэтым иусэ псалъэ щыхеу1упк1э. Зэо илъэсхэм Джэнчатэм ытхыгъэ усэхэми, рассказхэми зэкъошыныгъэм, л1ыхъужъыныгъэм иджэмкъэшхо ахэ1ук1ы.  «Тек1оныгъэм игуш1уагъу» (жъоныгъуак1, 1945) зыфи1орэм усак1ом къыще1о Хэгъэгу зэошхом тек1оныгъэу къыщыдахыгъэм «гъунэ имы1эу гур къызэри1этырэр», «тэ тиуашъо гыныгъозым, Зэфэдэк1э зызэлъештэм» щтэ амыш1эу тизэкъош ц1ыфхэр пыим зэрэпэуцужьыгъэхэр. «Ныбджэгъу» (март, 1946) зыфи1орэ усэр гукъэк1ыжь ш1ык1эр и1эу усыгъэ. Атакэм илъынхэу зызэрагъэхьазырырэр, ц1ыфхэм гукъэк1-гупшысэу я1эхэр, «сыхьатыр къэсэу, атакэ к1оныр» рагъэжьэным зэрэфэгу1эхэрэр, къэрэбгъагъэ ц1экъахьыным ыпэу хьадэ хъунхэу къызэраштэрэр къе1уатэ, къегъэлъагъошъ, дзэк1ол1хэм гуфэбэныгъэ афытегъэш1ы, къэхъущтыр тымыш1эу тегъэгумэк1ы... Мары, уахътэр къэси илъыгъэх. Иджабгъук1э къыготыгъ ныбджэгъур. Пыим ихьадэ лъэмыджэу рык1охэзэ лъэк1уатэх, апэ рагъэхъу. Тидзэк1ол1хэм ял1ыхъужъыныгъэ-псэемыблэжьыныгъэ гур къе1эты, ау...ау, мары, пчыпыджын лъыгъэр ыбгъэгушъхьэ къыхи1унэу пыим къыфигъэпсыгъ. Ащ ныбджэгъум зыпэ1уидзи, пчэу къыщэигъэр 1эк1ихыгъ, хьадэгъоу иныбджэгъу къыфихьын ыгу хэлъыгъэр ежь пыим фигъэзэжьыгъ. Зын къымылъфыгъэхэми а зы гупшысэм зэкъошы ыш1ыгъэх советскэ дзэк1ол1хэр, заом имаш1о ар щапсыхьажьыгъ...Ащ теш1агъ уахътэ. Мамыр щы1ак1эм хэуцожьыгъэхэу ягъэхъагъэхэм ахагъахъозэ ыпэк1э лъэк1уатэх. Тыдэ щы1эхэми дзэк1ол1 зэкъошхэм янэбджэгъу ымакъэ зэхахыни зэ1ук1энхэу, 1анэм тызэдыпэсынхэу яджэ лирическэ героир:
    Блэк1ыгъэм имафэ тыгу къэк1ыжьын,
    Ныбджэгъоу щымы1эжьэу, зыпсэ зытыгъэмэ
    Як1эсэгъэ орэд къызэдэт1он!

    Щымы1эжь ныбджэгъухэм, зыпсэ зытыгъэ дзэк1ол1хэм як1эсэгъэ орэдхэр къа1о зыхъук1э анэпс къэк1онк1и хъун, ау ащ пае зи ямыгыинэу къэлъа1о поэтыр - лирическэ героир. Ыгуч1э лъапсэ къиджык1эу шъыпкъагъэ зыхэлъ игупшысэхэр зэфехьысыжьых:
    Заом имафэу къызэтынэк1ыгъэмэ
    Гупшысэм сэ бэрэ сафехьыжьы,
    Ныбджэгъоу заом сэ щызгъотыгъэмэ
    Шъыпкъагъэу я1агъэр сщымыгъупшэн.

    Тек1оныгъэм игуш1уагъу, ныбджэгъуныгъэ лъэп1агъэр, гук1эгъу дахэр къахэщы усэхэу «Тиурамы имэфэк1ышху» (май, 1945), «Чэщ ошъогум жъуагъоу итыр» (1946), «Уас1омэ сш1оигъор» (1946) ык1и ахэм анэмык1 усэхэм.
    Апэрэ степень зи1э сэкъатныгъэ и1эу Джэнчэтэ Муратэ заом къыхэк1ыжьи къызегъэзэжьым, «сысэкъат» ы1оу т1ысыжьыгъэп, илитературнэ-творческэ 1офш1эны пидзэжьыгъ: усэхэр, рассказхэр, повестхэр етхых, тхылътедзап1эм щэлажьэ.
    Джэнчэтэ Муратэ зэоужым итхыгъэхэми художественнэ къэгъэлъэгъон-гъэцэк1энэу нахьыбэрэмк1э ащигъэуцурэр заом ихъугъэ-ш1агъэхэр ары, тхэк1о ныбжьык1эм изэхэш1ык1ы, изэхаш1э хэуцуагъэхэр, игурышэ-гупшысэхэм къежьап1эу, лъык1отап1 эу я1э хъугъэр ары. Мары, гущы1эм пае, ежь ышъхьэк1 э разведкэм л1ыхъужъыгъэу щызэрихьагъэм фэш1 орденэу «Славэр» къызэрэратыгъэр щэч хэмылъэу лъапсэ фэхъугъ повестэу «Парторг» (гъэз. «Социалистическэ Адыгей», декабрэм и 16, 1945-рэ илъэс) зыфи1орэм.
    «Бзэгу» къахьынэу чэщым сыхьатыр 11-м разведчикхэр парторгэу Гъуч1ыпсэ ахэтэу разведкэм ежьагъэх. Комбатэу Насонкиныр чэщ реным чъыягъэп, ик1алэхэм къагъэзэжьыфэ яжэу щысыгъ. Ицыхьэ пытэ телъыгъ япшъэрылъ зэрагъэцэк1эщтым, зэп-т1оп ащ ял1ыхъужъыгъэ къызэрагъэлъэгъуагъэр. Ау узэрэфаеу ренэу хъурэп, узэрежэу ренэу къыч1эк1ырэп. Комбатыр зыщыгугъыгъэм тетэу мызыгъэгум хъугъэп: «бзэгуи» къахьыгъэп, парторгыри къыщанагъэу разведчикхэр къэк1ожьыгъэх. Зэпымыоу къесы. Чъы1эшъ - чъы1э. Щы1эп Гъуч1ыпсэ. Ежь комбатыри ахэтэу пчэдыжьым сыхьатыр 8-м разведкэм ежьэнхэу, загъэхьазырынэу унашъо аритыгъ. Уахътэу афигъэнэфагъэр къэсынк1э такъикъи 10 къэнагъэу пчъэр къы1уихи, «каскэр зэрэщыгъэу нэмыц унтер-офицер п1ык1агъэр уфагъэу комбатым ыпашъхьэ къиуцуагъ. Ащ ыужы к1эк1эу   итэу   Гъуч1ыпсэ   къихьажьыгъ.   Комбатым   ш1уфэс къырихи, «къытпэ1утхэр зыфэдэм мыщ ущигъэгъозэн» - шъабэу мэкъэ гъэт1ылъыгъэк1 э къы1уагъ. Пыим имурадхэу агъэунэфыгъэм тегъэпсык1ыгъэу аш1эн фаехэр рахъухьагъэх ык1и тек1оныгъэ ин аш1ыгъ, пыир зэхакъути, к1ырагъэ1агъ. Хъурэ-ш1эрэр 1упк1эу иплъэгъук1эу, ц1ыфыгухэм яор къыплъы1эсэу, зэхапш1эу къытынхэ елъэк1ы авторым. Гуфэбэныгъэу ыгук1э зигъусэхэм афыри1эри, пыим гоу фыри1эри къыгъэлъэгъорэ хъугъэ-ш1агъэхэмк1э нафэ къызэриш1ырэм имызакъоу, лексикэ-семантическэ амалэу ыгъэфедэхэрэми, игущы1эхэм мэкъамэу ак1илъхьэрэмк1и зэхыуегъаш1эх...
    Социальнэ мэхьанэ зи1э произведениехэри ытхыгъэх Джэнчэтэ Муратэ. Ахэм къахэщы рассказэу «Шъхьатыуцэ игуш1уагъу» зыфи1орэр. Адыгэ къуаджэм щы1эк1э-псэук1э гъэпсык1эу нахьыпэм дэлъыгъэр, ц1ыф зэфыщытык1эхэр, ахэмэ ахэхъухьэрэ-ахэш1ыхьэхэрэр, щы1эныгъэр зэрэлъык1уатэрэр, зэхъок1ыныгъэу ащ фэхъухэрэр шъыпкъагъэ хэлъэу авторым къеты. Ц1ыф шэн-нэшанэ гъэнэфагъэхэр, лъэпкъ хэбзэ зэфыщытык1эхэр гум къинэжьхэу, 1упк1эу къыщыгъэлъэгъуагъэх рассказым. Шъхьатыуцэрэ Гъук1эшъаорэ ящы1эныгъэ гъогу, ядунай къырык1уагъэр къыгъэлъагъозэ, зиш1улъэгъу фэшъыпкъэм, сыдрэ къиныгъуи къызэк1имыдзэу ащ фэбанэрэм инасып зэригъотыщтым иш1ош1 хъуныгъэ къыпхелъхьэ рассказым. К1элэ гушхоу, мылъкук1э тхьамык1эми зыозымыгъэушъхьак1ущт Гъук1эшъао ш1улъэгъоу фыри1эм Шъхьатыуцэ инасып лъагъо хырегъэщы, агу зэфэкъабзэу, зэгуры1охэу ящы1эныгъэ гъогу зэдытехьэх, зэдырэк1ох...
    Зэоуж илъэсхэми Джэнчэтэ Муратэ илитературнэ-творческэ лэжьыгъэ зэдзэк1ын 1офыми ч1ып1э гъэнэфагъэ щеубыты. Иурысыбзи иадыгабзи зэдаштэу, зэдзэк1ын 1эпэ1эсэныгъэ ини хэлъэу Джэнчэтэ Мурат зэрэщытыгъэм ишыхьатых Л.Н. Толстоим итхылъэу «Кавказым игъэр» (1947), В. Пановам ироманэу «Зэгъогогъухэр» (1949) ык1и ахэм анэмык1хэу зэридзэк1ыгъэхэм. Джэнчэтэ Муратэ народнэ гъэсэныгъэми и1ахьыш1у хилъхьагъ: я 3-рэ классым адыгабзэм щыреджэнхэу тхылъ зэхигъэуцуагъ, я 5-рэ ык1и я 6-рэ классхэм адыгэ литературэр зэрэщызэрагъаш1эрэ учебникхэм яавторыгъ, ежь зыщымы1эжь ужыми пчъагъэрэ ахэр къыдэк1ыгъэх...
    Джэнчэтэ Муратэ щы1агъэмэ мыгъэ илъэс 90-рэ хъущтгъагъэ ыныбжь, ау сыдэу пш1ына, у1эгъэ жъугъэу телъмэ поэт ш1агъор, дзэк1ол1 л1ыхъужъыр пасэу бэным дахьагъ - илъэс 42-рэ ыныбжьэу 1954-рэ илъэсым Джэнчэтэ Муратэ идунай ыхъожьыгъ. Ежь ышъхьэк1э бэгъаш1эу, псэпытэу мыхъугъэми, Муратэ ипсэлъэ чанхэр псэпытэу, бэгъаш1эу къэнагъэх.

    Шъхьэлэхъо Абу. Гъэз. «АМ»,2008, щылэ мазэм и 15.

    Категория: Статьи на адыгском. | Добавил: Анцокъо (27.04.2010)
    Просмотров: 1618 | Рейтинг: 0.0/0
    Всего комментариев: 0
    Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
    [ Регистрация | Вход ]