...1867-рэ илъэс. Пщышхоу Михаил Николаевичым Пшызэ шъолъыр а илъэсым къыкIухьэщтыгъэ. АдыгэикIыжьыр зэтыригъэуцоу унэшъо пытэ зэришIыгъэр ежь ышъхьэкIэ ариIощтыгъэ. Унэгъо зэкъонкIи фит, зэрэчылэ псаункIи фит, икIыжьынэу тхылъ зытырэм 1867-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1873-рэ илъэсым нэс аIахыщтыгъэп. Зызакъу ащ фэдэ фитныгъэ къызэратыгъагъэр Хьэнахэкъо Къымчэрые ежь зыфэе унэгъо заулэ игъусэу икIыжьынхэу 1871-рэ илъэсым пачъыхьэм фиты къышIыгъагъ.
ИкIыжьынхэ фимытэу пачъыхьэм къыдигъэкIыгъэ унашъом пымылъхэу Екатеринодар отделым ис бжъэдыгъу къуаджэхэм ябылымхэр аукIыжьхэу, лэжьыгъэхэр амышIэжьэу, икIыжьынхэм зыфагъэхьазырэу рагъэжьагъ. Iэшъхьэтетмэ ащ гулъати къазыдэгущыIэхэм, ар, П. Берже истатьяу «Выселение горцев с Кавказа» зыфиIорэм къызэрэщиIорэмкIэ, шъхьэихыгъэу араIуагъ: «Тыркуем тикIыжьын тимурад, ащ пае тилIыкIохэр Константинополь дгъэкIуагъэх. Урысхэм яхабзэ ыIэ тилъэу зытлъытэжьырэп». Пачъыхьэм иIумэтхэм язекIуакIэ зэрэдыригъаштэрэр икъэIуакIэ къыхэщэу Берже етхы: «Ащ фэдэу шъхьэIэтыгъэ-лъэгагъэ хэлъэу къызэрадэгущыIэжьыгъэхэр Iэшъхьэтетмэ адагъэп, бырсырым изэхэщакIохэр аубытыхи, Ейскэ дэт хьапсым ащэхи, чIадзагъэх. Ащ ыуж бжъэдыгъухэм нэбгырэ куп лIыкIоу Екатеринодар агъэкIуагъ аубытыгъэхэр къарагъэтIупщыжьынхэу. Ау адрэхэри къатIупщыжьыгъэхэп, мыдрэ кIуагъэхэм ащыщэуи нэбгырибл аубытыгъ. Ащ дакIоуи унашъо ашIыгъ къуаджэхэу зитхьаматэхэмрэ цIыфхэмрэ зыщызэдырагъаштэщтыгъэхэм ятхьаматэхэр атыращынхи, ежь отделым иIэшъхьэтет афигъэкIогъэ тхьамэтакIэхэр афашIынхэу. Екатеринодар уездым ит къоджиплI ащ тетэу афагъэкIогъэ тхьаматэхэм афэмыехэу щагъэзыягъ, аштагъэхэп. Нэужым къоджищыр еуцолIэжьыгъ къафагъэкIогъэ тхьамэтакIэхэм аIорэр ашIэнэу. Ау къуаджэу Хьалъэкъуае тетыгъор зие хабзэм зэрэпэуцужьхэрэм тетэу къэнагъэх: «Урысыем тыриеп, тырихьакIэу зытэлъытэжьы нахь. Арышъ, ащ ихабзэхэм тафэIорышIэнэу тыщытэп. Къоджэдэсхэм яунэхэр къабгыни, чылэм къыдэкIыхи, хэгъуашъхьэм зы куп щытIысыгъ, адрэ купыр мэзым хэхьагъ. Ащ фэдэ зекIуакIэу чылэдэсхэм зэрахьагъэм ипэгъокIэу Iэшъхьэтетхэм дзэ кIуачIэ рахьылIэн фаеу ышIыгъэх».
«УзыщымыкIожьыщтым ущымыу» еIо гущыIэжъым. ДзэкIэ чылэр къызадзыхьэм, сабыйхэр ары, нэжъ-Iужъхэр ары, лъы амыгъэчъэным пае къоджэдэсхэр еуцолIагъэх тхьаматэу къафагъэкIуагъэр аштэнэу. Ау ащ езэгъыжьыгъэхэп тетыгъо зиIэу IашэкIэ зитетыгъо зыIыгъхэр, зыгъэпытэхэрэр. «Хабзэм» зыпаIэтынымкIэ кIэщакIо фэхъугъэхэкIэ алъытэрэ нэбгырипшI аубытыгъэу, дащыгъэхэу Берже истатья къыщеIо. Хэта ахэр? Ащ сыдкIэ ыгъэгумэкIын Берже?! ЕжьыркIэ орэхэт фаеми а аубытыгъэхэр, ежьыркIэ анахь мэхьанэ зиIэр хабзэм илъэкI къушъхьэчIэсмэ къагурыIоныр ары, IорышIэу зэрэщытынхэ фаер зэхашIыкIынэу ары. Арэущтэу зымызекIохэкIэ, «яфэшъуашэ» зэрарагъэгъотыщтым гу лъатэныр ары.
Берже къытхыжьыгъэм Къымчэрые ыцIэ фэшъхьаф зыпари къыхафэрэп. Уахътэр егъэунэфы, хъугъэ-шIагъэхэр къеIуатэх, ау ахэмэ ахэтыгъэ цIыфхэм тащигъэгъуазэрэп. Тхыгъэм нахь мымакIэу къэбар гъэшIэгъонхэр жэрыIо усэхэм къызэрэтлъагъэIэсыжьырэм ишыхьат мы хъугъэ-шIэгъэ дэдэм ехьылIагъэу «Хьэлъэкъое кутурэр» зыфиIоу Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым иархив хэлъыр. Ащ къеIуатэ: «Гъобэкъуаерэ Псэетыкурэ азыфагу адыгэу исыгъэхэм титхьамыкIи тибэгъуагъи тыкъыщызэрэмынэу Стамболы тикIыжьыщт, аIуи, Кузэрымыхьэ чIыпIэм щызэIукIагъэх (Кузэрымыхьэр очэпщыехэр апэу зыдэщысыгъэхэр ары). ЦIыфхэр зызэIокIэхэм, зэкIэкIэмыкIынхэу тхьарыIо ашIыгъ. ТхьарыIо пащэу яIагъэр Хьаджэ-Хьэсан (Къэзэныкъуае щыщ, ыныбжь илъэс 70-м итыгъ). Тхьэ афэзымыIуагъэхэри къахэкIыгъэх. Тхьэ афэзымыIуагъэу къахэкIыгъэхэр Тэхъутэмыкъуае щыщых: апэрэр Наурзэ ефэндыр, ТIымыжъэкъу, ятIонэрэр Псэунэ Кокан, ящэнэрэр Щыгъущэкъо Мыхьамэт Мызэгъ.
Iофэу тхьэ зыфаIогъагъэр: лIыкIохэр хадзыни, тырку пачъыхьэм дэжь агъэкIонхэу арыгъэ забытмэ яIизын хэлъэу. ЛIыкIоу хадзыгъэхэр: апэрэр Натхъо ХьэцIацI (Къунчыкъохьабл), ятIонэрэр Аскъалыкъо Шапсыгъ (Аскъэлай), ящэнэрэр Хьэсэнэхьадж Шъау-шъаукъу (ПкIыхьалIыкъуай), яплIэнэрэр ХьакъупIатIэ ТIэшъу (Лахъщыкъуай), ятфэнэрэр Хьаджэбыйхьадж ШъэуапцIэкъу (Тэхъутэмыкъуай), яхэнэрэр Хьаджэ Къытыжъ (шапсыгъ). Забытмэ яIизыныджэ ахъщэ зыхадзи, лIыкIомэ аратыгъ. ЛIыкIохэр Тыркуем зыкIуагъэхэр 1871-рэ илъэсыр ары».
Мы къэбарым къызэриIуатэрэмкIэ, лIыкIохэр джыри къэтыхэзэ, 1872-рэ илъэсым бжъэдыгъухэм «праулэн шъумышIы хъущтэп аIуи, урысмэ унашъо къафашIыгъ. Праулэн Iофэу унашъоу къафашIыгъэр Хьэлъэкъуае нэмыкIырэ къуаджэмэ аштагъ». Хьэлъэкъуаемэ «тилIыкIоу дгъэкIуагъэхэм яIоф къэхъутмэ-къэмыхъутмэ тымышIэу, ятхылъ къамыгъэхьэу, праулэн тшIынэу тыпыхьатэп» аIуи, аштагъэп. «Забытхэр хьалъэкъуаехэм аIуагъэм емыдэIухэу, къеIуатэ къэбарым, чылагъо пэпчъэу тхьамэтэ зырызрэ тхэкIо зырызрэ ягъусэу хэгъэгум къырагъэхьагъэх унэшъошIхэу.
Хьэлъэкъуае къагъэкIогъэгъэ тхьаматэр Къарбэч Хьатыгъур ары. Хьатыгъухьаблэ щыщыгъ. Зы тхакIо игъусагъ».
Тхьаматэу къагъэкIуагъэм унашъоу щыIэр чылэм къыриIуагъ: «Праулэн шъумышIы хъутэп. Праулэным шъуи Стамбол кIожьджэ иягъэ къышъокIытэп. Тхылъ тэрэз къахьэу къызыкIожьыхэджэ, шъуатIупщыжьыт. Ай нэсыфэджэ праулэн шъуиIэн фае... Унашъоу хъугъэр шъорыджэ къутагъэу хъу хъутэп».
Ащ иджэуапэу чылэм ыIуагъ: «О забытмэ урялIыкIошъ, тыгу уабгъэрэп, къыуаIуагъэр къэоIотэжьы. Ау тхьэ афатIуи, лIыкIохэр дгъэкIуагъэхэшъ, ятхылъ къытIумыкIэу праулэн тфэшIытэп. «Хъутэп» аIоу ятхылъ къызытIукIэджэ, праулэн тшIыт, армырэу, яIызын къытIумыкIэу тфэшIытэп».
Чылэм ыIуагъэр тхьаматэм Iэшъхьэтетмэ алъигъэIэсыжьыгъ. Арыти, къэбарым къеIуатэ, «участкоо начальникэр къэкIуагъ... Ащи тхьаматэм раIуагъэр раIуагъ. Ащ ыужым атаман отделыр къэкIуагъ...» Ау ащи зи ышIэн ылъэкIыгъэп. Ар кIожьи, хэкум иначальник къэкIуагъ, «праулэн замышIыджэ, пачъыхьэм ипыйхэу» къариIуагъ. Арыти, чылэм ыIуагъ: «Пачъыхьэм кIочIэгъу тыфэхъунэп, тиукIын, тиуIэн ыIоми ылъэкIыт, ау тилIыкIомэ якъэбар тымышIэу праулэн тфэшIытэп». Ащ ипэгъокIэу, къэбарым къеIуатэ, «инэралым къариIуагъ: «Непэ ыужыджэ забыт къакIо щыIэжьэп, ау пачъыхьэм дзэ къыгъэкIот».
Джащ фэдэ зэдэгущыIэ Iофхэм аужы, къэбарым къызэриIуатэрэмкIэ, «зы чэщ горэм дзэ къакIуи, хэгъуашъхьэм щыгъолъыгъ, чылэри сэлатджэ пшъэхъу къашIыгъ, къауцуахьыгъ.
Чылэмэ Iофэр ашIошъы хъугъэ. Унашъоджэ чылэм ягущыIакIоу япащэщтыгъэр Хьаджэ ХьакIэмыз Хъуадэ. Илъэс 75-рэ фэдиз ыныбжьыгъ».
Чылэр дзэкIэ къызэрэдзыхьагъэр зашIэм, къоджэдэсхэр зэхэгущыIэжьыхи, зэдашти, «яунэмэ къарыкIыхи, чылэм изэфэдитIум кутурэ щашIи, ыкIоцIы ихьажьыгъэх...» Сакъыныгъэми дегупшысагъэх: чэщи мафи чылэм дэтынхэу лIиплI шхончаохэу зыхадзыгъ. Ахэмэ ацIи къэбарым къыреIо: «1. Дэгумыкъо Хъусен; 2. Дэгумыкъо Хьэсан; 3. Хьэнахэкъо Тыу; 4. Хьэнахэкъо Амзан».
Ятэжъхэм къафыщанэгъэ чIыгужъым щыпсэухэу, аIэшъхьитIукIэ ашIыгъэ бгъагъэм чIэсыхэу, аIэшъхьитIукIэ къалэжьырэмкIэ щыIэхэзэ, техакIохэм къарашIагъэр рамыгъэкъоу джыри къатеуагъэх, ежьхэр зэрэфаехэу зэрафэнхэу, шъоткIо-латкIоу мызекIохэмэ «яфэшъуашэ» арагъэгъотынэу.
Чылэм былымэу дэтыр къэрэгъулэ имыIэу губгъом ратIупщыхьажьыгъ. Дзэмэ агу зэIоу агъотырэ былымыр, ежь яем фэдэу, къафышъ ашхы, зэрэфаеу мэзекIох «культурэм» изехьакIохэр.
Чылэм бэлахьэу телъыр тыдэкIи щызэхахыгъ. НэмыкI къуаджэхэм къарыкIхи, лIышIу куп Хьалъэкъуае къэкIуагъэх, чылэм елъэIугъэх: «ЗяжъугъэукIы хъутэп, хэгъэгум шъущыщ, хэгъэгум шъуедэIу, лIыкIохэр къэкIожьхэу, тхылъ къызахьыджэ шъуаубытытэп, шъуатIупщын», аIуагъ. А лIы куп дэдэр дзэмэ адэжь кIохи, «тышъолъэIу, мыхэр лэжьэкIо къызэрыкIох, ашIэрэ щыIэп, шъуямытхъытхъэкI», аIуи ялъэIугъэх. Къэбарым къызэриIуатэрэмкIэ, пчэдыжьым рагъажьи, пчыхьэ мэзахэ охъуфэ зэшIу Iофым пылъыгъэх. Кутурэм зисыхэр мэфибгъу зыщыхъущтым лIышIу IофкIэ зэпэуцугъэхэр акъылэгъу зэфэхъугъэх. Хэта а лIы Iушхэу, тхьамыкIагъом ихэкIыпIэщтым лъыхъухэу а лъэхъан хьылъэм псэемыблэжьэу зекIуагъэхэр?
Псэемыблэжьых ахэр, сыда пIомэ ахэмэ ашIэщтыгъ зэфагъэм уфэгущыIэмэ узгъэпщынэщт Iэшъхьэтетхэу пачъыхьэм иIумэтхэр зэрэщытхэр, хьапсым учIадзэнри, ары пакIопышъ, уаукIыныри ежьхэмкIэ зэуи зэращымыхъущтыр. Ар зэп, тIоп нэрылъэгъу къазэрэфэхъугъэр. Ау ащ пае къэмынэу алъэкIыщтыр ашIэнэу Iофым хэхьагъэх. Ахэр «Хьаджэ Сэлэчэрый Хъаныкъу (Лъэустэнхьабл), Хьаджэ Исхьакъ-ефэнды Бэгугъ (Щынджый), Шъэумафэ ыкъо Хьэсанэ-хьадж (Щынджый), Ахьмэд ефэнды ЯхъулI (Джэджэхьабл). Ахэмэ анэмыкIхэуи лIы пшъхьэпэ куп ахэтыгъ».
Ежь чылэми дэсыгъэх лIыхэр яакъылкIэ мыцIыкIухэу, чыжьэу плъэхэу. Ахэмэ чылэр агъэдэIон алъэкIыгъэп. Арыти, къямыдэIугъэхэм ахэмыхьагъэхэу, губжыгъэхэу яунэхэм арысыгъэх. Ахэмэ ацIи къэбарым къытлъигъэIэсыжьыгъ. «Кутурэм мыкIуагъэхэу, ядэжьы къимыкIыгъэхэу лIы заулэ чылэм дэсыгъэх: Ислъам Хъуадэ, Пакъэ ТхьалI, Шъэофыжь ЛIыхас». ЗэгъэшIужьакIохэу нэмыкI чылэхэм къарыкIыгъэхэмрэ мыхэмрэ зэгъусэхэу Iэшъхьэтетхэм ялъэIугъэх, къырагъэшIугъэх, дзэ пшъэхъоу чылэр къызэрадзыхьагъэр тырахыжьынэу...
Ау «гумэкIыгъо» хадзэгъэгъэ Iэшъхьэтет зиусхьанхэр ащ езэгъылIэгъахэп. Чылэр зыгъэбырсырыгъэхэу кутурэр зышIыгъэхэм япэщагъэхэу лIибгъу аубытыгъ: «Лау Хъуадэ, Шыумэн Тыгъужъ, Лъэустыналэ Сыхьэт, Хьаджэбый ХъуакIо, Бейслъан ХъуакIо, Мыхьамчэрый Хъуадэ, Натхъо МэщфэшIу, Блацу Хъут, Хьаджэ Хьаджэмыз Хъуадэ. Ахэр аубытыхи, джащ щаухыгъ» еIошъ, къэбарыр еухыжьы. Сыда ахэмэ ядунай къырыкIуагъэр? Шъхьафитныгъэм зэрэфэбэнагъэхэм сыда кIэухэу фэхъугъэр? Ахэмэ яхьылIэгъэ къэбархэр ышIэхэу чылэм дэсынхэкIи къэнэщтэп. Адыгэ литературэм, тарихъым языгъаджэхэрэм а Iофыгъохэм анаIэ атырадзагъэмэ лъэшэу дэгъугъэ. Сыдэу щытми, мы къэбарыжъэу къытэнэсыжьыгъэр чылэм ихъишъэкIэ хъугъэ-шIэгъэ цIыкIоп ыкIи чылэм итарихъ атхын зыхъукIэ, чIыпIэ гъэнэфагъэ зэрэщиубытыщтым щэч хэлъэп. АщкIэ БлэнэгъэпцIэ Мэдинэ-хьаджэу а бырсырым хэтыгъэу, къэзыIотэжьи, 1928-рэ илъэсым язгъэтхыжьыгъэм, ар зытхыжьыгъэм шIушIэгъэшхо ашIагъ. Титарихъ изы нэкIубгъо гъэшIэгъон къытфагъэнэжьыгъ.
Шъхьэлэхъо Абу
01.01.1992
Псалъэм илъэкI. Уахътэм ижьыкъащ - Мыекъуапэ.
http://www.cherkessia.net/makale_detay.php?id=3186
|