Ц1ыфхэр ятеплъэк1э зэрэзэфэмыдэхэу, лъэгап1эу, амалэу, гъэсэныгъэу я1эмк1и зэфэдэхэп, щы1эныгъэм зэрэщыпсэухэрэ ш1ык1эхэри инэу зэтек1ых. Зым къыдэхъурэм, зэш1уихырэм изыщани ят1онэрэм зэш1уихыныр фызэш1ок1ырэп. Пшъэрылъэу зыфиш1ыжьырэ, мурадэу зыфигъэуцужьырэ пстэури зыгъэцэк1эрэ, зэш1озыхырэ, сэнэхьат зэфэшъхьафхэр къыз1эк1эзгъэхьан, дэгъоу арылэжьэн зылъэк1ырэ ц1ыф лъэшхэр, теубытэгъэ ин зи1э гъэсэгъэшхохэр зэрэщы1агъэхэм, зэрэщы1эхэм уехъырэхъышэнэу зэрэщымытыр гъэнэфагъэ. Ар ц1ыфхэм аушэтыгъэ 1офэу щыт.
Мыщ фэдэ гупшысэхэм сакъызфэзыщагъэр Къат Теуцожь иповестэу «Джэф» зышъхьэу ик1ыгъэ илъэсым гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыхиутыгъэм сызеджэр ары.
Сурэт ш1агъохэр зэриш1ырэм нэмык1эу, аужырэ илъэсхэм Теуцожь тхылъхэри етхых. Къыдигъэк1ыгъэх «Шъхьэ зыуас, гу сурэт» (2003-рэ илъэс), «Всем хватало сказочных даров» (2002-рэ илъэс) зыфи1охэрэр, аужырэр грузиныбзэк1э Теймураз Гванцеладзе зэридзэк1и, «Черкесым и Грузие» ц1эу фиш1и 2007-рэ илъэсым Тбилиси къыщыдигъэк1ыгъ. Ащ къык1элъык1уагъэх повестьхэу «Тыгъужъышъо джэдыгу» (2008-рэ илъэс) ык1и «Джэф» зыфи1охэрэр. Мы тхыгъак1эр ары сыкъызытегущы1э сш1оигъор.
Тыгъужъ щыр ибэу «Джэф» зыфиуси, тхылъым хэт персонаж шъхьа1эу Л1ыхъук1э Тыкъэм ып1ужьыгъэр ары ар зэхьыл1агъэр.
Мы ч1ып1эм къыхэзгъэщы сш1оигъу щагу е мэз псэушъхьэхэм яхьыл1эгъэ тхыгъэу тиадыгэ литературэ хэхьагъэу щы1эр зэрэмэк1э дэдэр. Ахэм ащыщых Кощбэе Пщымафэ ирассказэу «Лъэбыщ», Къуекъо Налбый иповестэу «Шымэ ялыеу Бэчкъан», Цуекъо Юныс иповестэу «Шэк1охьэжъым иаужырэ тео мэкъэнчъ». Джы Къат Теуцожь иповестэу «Джэф» ахэм къахэхъуагъ.
Повестыр къызытегущы1эрэр Урыс-Кавказ заоу адыгэхэр ипхъыхьэ-итэкъу зыш1ыгъэм илъэхъан ары. Ащ къыхэк1ык1э, зэо мэхъаджэм ижьы стыр повестым къемыок1ынэу хъугъэп, ч1ып1э-ч1ып1эу заом ц1ыфмэ къафихьыгъэ тхьамык1агъом фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэм повестым иапэрэ нэк1убгъохэм къащегъэжьагъэу уащы1ок1э.
...Мары, пыидзэ мэхъаджэу къак1орэр зыми шъхьамысэу, псэ зыпыти зыпымыти зэк1э зэтыриук1эзэ, мэзышхохэр тыриупк1ымэ ыгъэстыхэзэ, джэхэшъогу теегъак1эу, къэбзэ-лъабзэу ыш1ыхэзэ, ыпэк1э къылъэк1уатэ. Ащ лъыплъэнэу, къэблагъэхэ зыхъук1э шхонч омакъэк1э игъусэмэ макъэ аригъэ1уныр ипшъэрылъэу, шъэфэу ык1и плъак1оу мэзым хэт чъыгмэ анахь лъагэм ышыгу пк1ашъэмэ захигъэбылъыхьагъэу Л1ыхъук1э Тыкъэр тес; мэзым щыхъурэ-щыш1эрэр инэплъэгъу ик1ырэп. Елъэгъу, к1элэхь бзэджэжъхэм къак1эк1эзыгъэ пшъэшъэжъые ц1ык1ум ешэк1орэ тыгъужъ шъэджэшъэ анэу зидзыным зыфэзыгъэпсыгъэр. Зедзы, ащ лъыпытэу Тыкъэм ишхонч омакъи къэ1у. Тыгъужъыр хигъэфагъ, ау пшъэшъэжъыем ыпшъэ гуркъ зэриутынэу игъо ифагъ. Псынк1эу гум къехьэ мыщ фэдэ гупшысэр: бзэджэжъ купэу пшъэшъэжъые насыпынчъэр къатыгъуи зыщэн зыгу хэлъыгъэхэмрэ зигъонэмысыр зыук1ыгъэ тыгъужъымрэ сыда зэрэзэтек1ыхэрэр? Зэфэдэ нэй-псые хьак1экъуак1эх.
Тыгъужъым щырэу къык1эныгъэм ыгу егъуи, ядэжь зыдихьыни ып1ун гухэлъ фыри1эу Тыкъэм ыгужъуак1э ар дигъэт1ысхьэзэ, янэплъэгъухэр зызэтефэхэм, щырым ынэ шхъонт1э ц1ык1ухэр мыущакохэу, ылъэк1ымэ къыл1ыным фэдэу къызэреплъырэм гу лъитагъ, гухьэ-гужъэу ынэмэ къак1эщырэм къыгъэтхыоу, чъы1э горэ ык1ышъо рычъагъ.
«...Илъэпкъ къыхэпчырэр бэгъаш1э хъурэп, ау зэрэслъэк1эу сына1э тетын, къэхъумэ, ыгу хэзгъэк1ынэп. Зыфэдэ мыхъурэ щы1эп, ынэт1эгу итхагъэм 1ук1эн... » — зэри1ожьыгъэ Ты-къэм. Джаущтэу повестым егъэжьап1э и1э хъугъэ. Тыгъужъ щырымрэ Л1ыхъук1э Тыкъэрэ язэфыщытык1эрэ нэмык1 хъугъэ-ш1эгъэ гъэш1эгъонхэу илъэсищым къык1оц1 къэхъугъэхэмрэ къатегущы1э повестыр.
Тхылъеджэри повестым хэт образхэм, темэ зэфэшъхьафхэм якъызэ1ухынк1 э авторым ш1ык1э-амалэу ыгъэфедэхэрэм, къэхъущт - къэш1эщтхэм ш1огъэш1эгъонэу алъыплъэзэ, аужырэ нэк1убгъомэ анэсыжьэу адэк1уатэ, зэджагъэм, гук1э зэхиш1агъэм рэзэныгъэ ахигъуатэзэ, зылъащэ.
Къызэрэт1уагъэу, повестым персонаж шъхьа1эу хэтыр Л1ыхъук1э Тыкъэр ары. Ар къэугупшысыгъэ образэу щытэп, щы1эгъэ шъыпкъэм техыгъ. Мафэкъо Урысбыйрэ Тыкъэмрэ зэчылэгъух, Аскъэлае щыщых. Тыкъэм ышэу Чылэкъанэрэ Урысбыйрэ зэныбджэгъух. Ащ пае Урысбый Тыкъэр ышнахьык1эм фэдэу ына1э къытырегъэты. Яц1ыфыгъэк1и, ял1ыгъэк1и зэфэдэх, апэ уагъэк1онэу щытэп. Тыкъэр шэк1о бэлахь, утек1он умылъэк1ынэу щэрыу, зыфэе псагъэм блэмыоу тыригъэфэн елъэк1ы.
Къат Теуцожь уехъопсэнэу жэбзэ бай 1улъ, чыжьэу маплъэ ык1и елъэгъу, куоу мэгупшысэ. Сэнэхьатит1оу 1эк1элъым дахэу арэлажьэ, сурэтш1ынри, тхэнри къыдэхъух. Итхылъхэм ахэт образхэр — орэчэчэн, орэгрузин, орэермэл, орэкъэзэкъ, орэабхъаз фаеми, 1упк1эу уапашъхьэ къыригъэуцонхэ елъэк1ы, я1ок1э-ш1ык1эк1и, яжабзэк1и, ягупшысак1эк1и, яхэбзэ зехьак1эк1и зэрэзэфэмыдэхэри къахэщы. Ащк1э уфэгуш1он фае Къатым исурэтш1ык1и, итхак1и зэфэдэ.
Образхэм ац1э шъыпкъэмэ анэмык1эу, атефэ шъыпкъэу ц1этедзэхэри афеш1ых: ямыш1ык1эу шак1орэр, цыхьэмыш1хэр, 1орыш1эжъхэр, 1удымыдылэр, бакъмэрышхо хэфэжъыр, жэмачыур, жэмы1аныр, бгъэкъэшхор, шъхьарыгущы1эжъыр, дымы1ур, огъурцызыр, хьэк1э-къок1э сэраджэр, нэмык1хэри.
Джыри зэ Тыкъэм иобраз къыфэдгъэзэжьын. Ар шэк1о бэлахьыгъ, янэ къыдилъфыгъэм фэдагъ, чэщи мафи изэфэдагъ. Ына, ытхьак1ума, ылъакъуа — зыфаем тыригъафэщтыгъ, шыуи, лъэси изэфэдагъ, ау ишэк1уак1э зыми ригъэлъэгъущтыгъэп, хэти гъусэ ыш1ыщтыгъэп, шъхьэзэкъо шэк1уагъ. Ичаныгъэрэ ил1ыгъэ-л1ыблэнагъэрэ зэфэдагъ, уемыупч1эу къэгущы1эщтыгъэп, гущы1э лыер иджагъощтыгъ. Ил1ыгъэк1и, ищэрыонк1и къытек1он зэрэщымы1эр зэк1эми як1эсагъэп, къехьагъушъугъущтыгъэх, ащ пае мэзым пщып1э щиш1ыгъэу иуахътэ инахьыбэр ащ щигъак1ощтыгъ. Къыфаехэу къызык1охэк1э, зы шхонч огъурэ ащ ыуж к1эк1эу шхонк1эк1 омакъэрэк1э макъэ къырагъэ1ущтыгъ. Ащ ыуж ежь къяк1уал1эщтыгъ.
Янэ илъэ1ук1э тхылъ лъап1эм те1аби Тхьэ фи1уагъ хэтрэ ц1ыфи ыпсэ ымыгъэгъунк1э. Гущы1эу ытыгъэри ыгъэцэк1эжьыгъ: ук1фаоу къеуагъэм еожьыгъэп, хигъэфэн ылъэк1ынэу ч1ып1э итыгъэми. Тыкъэр хэти щыхьагъэп, ыгуи хигъэк1ыгъэп, ау ежь зыкъыш1уагъанэщтыгъ, къенэкъокъунхэу къыфак1ощтыгъэх.
Къэт1уагъэр къырыдгъэшъыпкъэжьыным пае щысэ фэдэу Къатым итхыгъэ къыхэтхыгъ ч1ып1э горэ.
К1эмгуе нэс къик1и къыфэк1огъэ л1ым мырэущтэу къыре1о: «...Сэщ нахь щэрыон къэтэджыгъэу сыщы1эжьын слъэк1ыщтэп1. Уфаемэ тызэпэщэрыощт, уфэмыемэ тызэщэрыощт. Къыхэх! Дунаим сытетыжьын слъэк1ыщтэп сэщ нахь у1азэу!.. »
«Делэ дэдэ горэн фай сихьак1э шэн бырацэ», — ышъхьэ къилъэдагъэу, къеупч1ыгъ:
— К1алэ уи1а?
— Си1.
— Мыщ фэдэ мафэм, Мэртэ псыхъо шыхэр зыщитхьэлагъэм уик1алэ уигъусэу къек1уал1.
— Сыда к1алэм и1оф къызэрэхахьэрэр? Сизакъомэ хъущтыба?
— Хьау, к1алэр уигъусэн фай, сэ сыери къыздэчэт. Къэхъурэр тлъэгъун.
— Хъун! Сырыраз! Узэпэш!
Зыфа1огъэ уахътэм, зыфа1огъэ ч1ып1эм щызэ1ук1эжьыгъэх. Тыкъэм къызэрэри1уагъэм тетэу ик1алэу Т1ахъужъ лъэбэкъуишъэк1э 1ук1отыгъ, зыкъызэригъэзэк1и, ышъхьэшыгу тырилъхьэгъэ шыгуяк1эм ык1ы1у ятэ къыритыгъэ к1энк1эр къытыригъэт1ысхьи, къэхъущтым ежэу къэуцугъ. Ятэ Тыкъэр шхончымк1э еуи к1энк1эр к1алэм ышъхьэ риутэхыгъ. Джыри зы к1энк1э къештэшъ, к1эмгуе хьак1эм къыфищэйзэ ре1о: «Уик1алэ джа ч1ып1эм гъэуцуи, к1энк1эр ышъхьэшыгу еутэх». Хьак1эр къызэш1онагъ, ерагъэу къыу1ушъэшъыгъ: «Алахьыр осэгъэлъэ1у, сэри сыолъэ1у, сфэш1эщтэпышъ, семыгъэз! Сыжэ къыдэк1ыгъэм сытемыгъэк1уад! Лажьэ зимы1э сабыир с1эк1эук1эщт... О у1офыжьа, уик1али л1ыгъэм рэнэкъуакъо». Джары адыгэмэ «Батырыбжъэр ик1ас, щэ хэсэныр иджагъу» зык1а1огъэн фаер.
Л1ыгъэ шъыпкъэмрэ л1ыгъэ нэпц1ымрэ зэпэчыжьэх. Л1ыгъэ шъыпкъэр зыхэлъыр нэпэнчъагъэу зек1ощтэп, ышъхьэ уасэ феш1ыжьышъ. Гущы1эу ытыгъэм емыпц1ыжьыным, игугъу 1аек1э ц1ыфмэ аримыгъэш1ыным пае. Маш1ом пэхьащт зэрэхэстыхьащтыр ыш1эзэ, «къэрабгъ ар» аримыгъэ1оным пае. Арыба «псэр ащэ, напэр ащэфы» зык1а1уагъэр.
Тыкъэм л1ыгъэу хэлъым, ц1ыфыгъэу зэрихьэрэм, щэрыо бэлахьэу зэрэщытым, ишэк1о ш1ык1э, игущы1э зэремыпц1ыжьырэм, ыжэ пытэу, 1ушэу зэрэзек1орэм апае игугъу чыжьэу 1угъэу щытыгъ, Къат Теуцожь къызэригъэлъагъорэмк1э, урысыдзэми ащ игугъу щаш1ыщтыгъэ. Къетхьагъэпц1эк1ынхэшъ аук1ынэу бэрэ пылъыгъэх. Ар къызадэмыхъум мылъкук1э, дышъэк1э ащэфын агу хэлъыгъ, л1ык1охэри генералым, пачъыхьэм ац1эк1э къыфагъак1ощтыгъэх, ау зыпари къадэхъугъэп.
Нэмык1хэу, л1ыгъэнчъэ зек1уак1эр къызхафэхэрэр, пыйхэм яджэсусхэр мылъкум дихьыхыщтыгъэх, лъэпкъыр к1одык1ае зыш1ырэм, изыупк1этык1ырэм зыращэщтыгъэ; хьэк1э-къок1агъэк1э к1элэ 1этахъохэр атыгъухэти, хы1ушъом щащэщтыгъэх заор зэрэк1озэ. Ащ фэдэ ц1ыфыгъэнчъэ зек1уак1эхэми повестым уащы1ок1э.
Тыкъэрэ Джэфырэ зэфыщытык1э гъэш1эгъон зэфыря1эу авторым повестым къыщегъэлъагъо. Джэф янэ ош1э-дэмыш1агъэк1э Тыкъэм зы1эк1эук1эм, тыгъужъ щыр ц1ык1ур ибэу къызэрэнагъэр мысагъэк1э зыфилъэгъужьи, ыгу егъуи, ядэжь къыздихьыжьи ып1ужьыгъ, ыгъэсагъ, ежь ышхырэм щыщ ригъэшхызэ. Щи, къундысыуи ахигъэныгъэп, лым щыгъу фыхитакъомэ, щыбжьый тыритэкъожьызэ, дэгъоу ыгъашхэщтыгъэ, лэгъэ зэфэшъхьафмэ арышхык1ыщтыгъэ, ышхыщтыр лагъэмэ арымылъэу ыпашъхьэ зырилъхьэк1э е1эщтыгъэп, еплъэу щысыщтыгъэ, ы1орэм блэк1ыщтыгъэп, джаущтэу ригъэсагъ. Тыкъэм тыгъужъщырыр ып1ужьынэу къызэрихьыгъэр ичылэгъумэ къырагъэк1угъэп, «лыягъэ къарихын ылъэк1ыщт, ц1ыфхэмк1и щагу псэушъхьэхэмк1и щынагъо, бырсыр 1эджи къыпык1ыщт» а1оти, гумэк1ыщтыгъэх. Куп-купэу къак1охэти, «тыгъужъыр сыд фэдизэу бгъэшхагъэми, мэзым ылъэныкъок1э маплъэ, ины зыхъук1э илъэпкъэгъумэ ахэхьажьыщт, тхьамык1агъо горэ къыпымык1ызэ пт1упщыжьыгъэмэ нахьыш1угъ» къыра1ощтыгъэ. Ащ фэдэхэр къезы1орэмэ Тыкъэм и1ахьылхэри ахэтыгъэх. Мафэкъо Урысбый зыт1о-зыщэ къыри1уагъ: «Ц1ыфмэ афэдэу тыгъужъхэми лъыш1эжьыр ахэлъ. Узылъыплъэжьынэу ч1ып1э зибгъэуцожьыгъэшъ, узыфэсакъыжьын зэрэфаер сыдигъуи зыщымыгъэгъупш».
Хэт сыд къыри1уагъэми, Тыкъэр рэхьатэу ядэ1ущтыгъэ, къыра1орэр пкъырыхьэщтыгъэ, ау ежь рихъухьагъэм нигъэсын гухэлъ и1агъ: «Гъэш1эгъоны, Урысбый, п1орэр, си Джэф 1орыш1, ес1орэм блэк1ырэп. Зысэгъотым щыр дэдагъэти, иш1эжь хэзыгъ. «Гъолъ!» с1омэ — мэгъолъы, «Тэдж!» с1омэ — мэтэджы, с1орэм зыпарэк1и блэк1ырэп», — ы1ощтыгъ Тыкъэм.
Джэф зыдэлъ щагум к1али, былыми, хьи благъэу къек1уал1эщтыгъэхэп, къыщыщынэщтыгъэх, ау ежь хэти иягъэ ригъэк1ыгъэп. Тыкъэм ы1орэм тыгъужъыр зы лъэбэкъук1и блэк1ыщтыгъэп, зыфи1орэр зэк1э ыгъэцак1эщтыгъэ. Т1ури зэпэт1ысхэти зэдэгущы1эщтыгъэх, зэгуры1ощтыгъэх, зэфэразэщтыгъэх. Тыкъэри тыдэ к1уагъэми — мэзым пхъащэ е пщып1эм, мэкъуоныгъом е мэкъу къищыжьыгъом — Джэф игъусэщтыгъэ. Къыри1орэр зэк1э зэригъэцэк1эщтым фэхьазырэу щытыгъ. Уахътэр къэмыуцоу мак1о, Джэфи илъэсищым къехъу ыныбжь хъугъэ, зырищыгъ, зикъудыигъ, к1оч1эшхоу, пшъэго пл1э1убгъу, ыпчанэ псыгъо, шъабэу, рэхьатэу, зыщыгугъыжьызэ, ч1ым щэзек1о. Т1уми яшэнк1и, ак1уач1эк1и, япсэук1эк1и зэдырагъаштэ. Адэ «былымыр зием фэмыдэмэ хьэрам» а1оба, Тыкъэр зыдак1орэм Джэф к1ощт, ныкъылъфыгъэм ыч1ып1. Ящык1агъэп тыгъужъи ц1ыфи. Ежьхэр зэфырекъужьых. Ау аущтэу щыт зэпытыщта? Хэта зыш1эрэр апэк1э къапыщылъыр, къэхъущтыр?
Къат Теуцожь повестым къыщи1этырэ темэм ащыщ горэм джыри игугъу къэтш1ын. Л1ыхъук1э Тыкъэм ятэу Къарэм ипхъэпщынэ къыригъэк1ырэ мэкъамэхэм ядэ1унхэу пчыхьэрэ ыдэжь хьак1эщым ипкъэгъу-лэгъухэри, нахь ныбжьык1а1охэри къыщызэрэугъоищтыгъэх. Гущы1эк1э зынэмысыхэрэ къагъанэщтыгъэп. Мак1эп ны1а узытегущы1энэу щы1эр?! Зэо мэхъаджэм лъэпкъыр к1одык1ае ехъул1э, чылэхэр лъэпсэк1одэу тырагъэстык1ых, мэзы, ц1ыфы а1оу зэхадзырэп, апэ къифэрэр аук1ы.
Иц1ык1угъом къыщегъэжьагъэу Тыкъэм нарт орэдыжъхэр ик1асэх. Нартхэр л1ыхъужъых, ш1ум изехьак1ох. Пыеу къафыкъок1ырэм л1ыгъэ хэлъэу пэгъок1ых, «маш1ор ц1ыфмэ къафахьы, гъажъоу иныжъым ыхьыгъэр къытырахыжьы».
Зы лъэхъанэ горэм нартхэр «л1ыгъэнчъэ гъаш1эмрэ л1ыгъэ зыхэлъ хьадэгъумрэ ахэдэнхэ фаеу зэхъум «ц1эрамы1ожьэу щы1энхэ нахьи, л1ыгъэ зэрахьэзэ фэхынхэр» къыхахыгъ: ... «Щы1эныгъэр тфэмак1эми,
Щытхьур къытэрэбэк1.
Шъыпкъагъэм тытемык1эу
Зэфэныгъэр терэгъогу!
Гугьур тэрэмыш1э,
Гу шъхьафитэу тэрэпсэу!..»
Мы орэдыжъыр ары ятэ къыригъэ1орэ оррэдмэ ащыщэу нахьыбэрэ Тыкъэр зэдэ1унэу ик1эсагъэр.
Къарэм ымэкъэ гохьрэ пщынэм къыригъэ1орэ орэдышъомрэ адырагъаштэзэ, л1ыжъ ежъыуак1охэр зыдамыш1эжьэу къызэхэтаджэх, мэк1э-мак1эу орэдышъом зыдагъэсысызэ, уджым хэхьэх... Нартыжъхэм яхэгъэгу къэзэрэш1эжьыгъэу, уджырэр уджэу, нахь ныбжьык1эхэр зыгъэлъатэм хилъэсагъэхэу, щы1эныгъэр къибыжъутык1эу Тыкъэм къыщыхъущтыгъэ нарт орэдыжъым едэ1узэ...
Мы пычыгъомк1э Къатым дэгъоу къыдгурегъа1о адыгэмэ ящы1ак1э адыгэ хьак1эщым ч1ып1эшхо зэрыщиубытыщтыгъэр. Адыгэ шъолъырым къихъухьэрэ хъугъэ-ш1агъэхэр апэрэу зыщызэхахыщтыгъэрр, зыщатегущы1эщтыгъэхэр хьак1эщыр арыгъэ. Адыгэ орэдыжъхэм, гъыбзэхэм, тхыдэжъхэм, пшысэхэм къадек1ок1ырэ къэбарыжъхэр къызща1уатэщтыгъэр ык1и зыщызэхахыщтыгъэр мы ч1ып1эр ары. Гук1эгъур, ш1угъэр, дэхагъэр, л1ыгъэр, адыгэ шэн-зэхэтык1эхэр, ц1ыфхэм ягугъэ-гупшысэхэр ныбжьык1эхэм зыщызэхаш1эщтыгъэр хьак1эщыр арыгъэ. Ныбжьык1эхэмк1э хьак1эщыр еджэп1э шъыпкъэу, щы1эныгъэм фэзыгъэсэхэрэ институт зэ1ухыгъэу зэрэщытыгъэр Л1ыхъук1э Къарэм ихьак1эщ изы пчыхьэк1э авторым тапашъхьэ къыригъэуцон ылъэк1ыгъ. Ащ къегъэлъагъо Къатыр зэрэсурэтыш1э 1эпэ1асэри, зэрэтхэк1о чъэпхъыгъэри. Ар тхылъеджэм зэхыригъэш1ык1ын ылъэк1ыгъ.
Зы гущы1эухыгъэ закъок1э образыр зыфэдэр тапашъхьэ итым фэдэу тигъэлъэгъуным, еплъык1э тэрэз тэри ащ фытигъэш1ыным пае ищык1эгъэ гущы1эхэр къегъотых, ш1у тигъэлъэгъуным е тыгу щигъэк1ыным фытегъэпсыхьагъэхэу.
Мафэкъо Уррысбый иц1ыфыгъэ шапхъи, ил1ыгъэ мыухыжь зынэсырэри зэк1эми аш1э, арынк1и хъун авторым ащ иобраз игъэк1отыгъэу къызк1имытырэр, ил1ыгъэрэ изек1уак1эрэ афэгъэхьыгъэу къэбар гори щысэу къызк1имыгъэлъэгъуагъэр. Ч1ып1э зыт1у гор ны1эп повестым Урысбый тызэрэщы1ук1эрэри. У1эгъэ ц1ык1у горэ зытелъым ар зэригъэбыракъырэм фэдэп Мафэкъор. У1эгъэ хьылъэ телъэу, ар ыушъэфызэ, ядэжь ежь-ежьырэу щызэ1эзэжьышъ ис, иныбджэгъухэми аримыгъаш1эу: «....Ско къупшъхьэ фэхыеу щэр пхырык1ыгъ. Зэпыутыгъэ хэтэпти, к1апщэр хэзгъэк1ыгъ...» — е1о ащ. Мы гущы1эухыгъэ закъомк1э Урысбый ил1ыгъэ-гупытагъэ зынэсырэр Къатым къыдгуригъэ1уагъ.
Повестыр зэрытхыгъэ бзэр чан, бай, гуры1огъош1у, уеджэ зыхъук1э къин къыпщыхъурэп. Авторым ыбзэ т1упщыгъэ, шъхь афи тэу егъэ1оры ш1э. Къы1омэ ш1оигъор хьазыр зэ-пыт, къызэри1ощт ш1ык1э-амал-хэм алъыхъурэмэ афэдэп, ы1а-пэми къак1и фы зы к1ы рэп . Игущы1ак1и, итхак1и зэфэдэ. Къызтегущы1эрэ хъугъэ-ш1агъэр нэм 1упк1эу къык1игъэуцон елъэк1ы.
Ситхыгъэ зыщысыухыщтым къас1омэ сш1оигъу критикэу ти1эмэ повестым еплъык1эу фыря1эр къыра1отык1ыгъэмэ, авторым яш1уагъэ рагъэк1ын зэралъэк1ыщтыгъэр. Узтегущы1эн, зэхэпфын плъэк1ын темэ зэфэшъхьафхэр мымак1эу тхылъым къыщы1этыгъэхэу сш1ош1ы. Узщызэнэкъокъун плъэк1ыщт ч1ып1эхэри хэбгъотэщтых.
Гущы1эм пае, Л1ыхъук1э Тыкъэ ищэрыуак1э зыфэдэр к1эмгуе шэк1о хафэу, къенэкъокъунэу къыфэк1уагъэм, ригъэлъэгъуным пае, лъэбэкъуишъэк1э къапэчыжьэу къэуцугъэ ик1алэу Т1ахъужъ ышъхьэшыгу тес к1энк1эм ещэрыошъ реутэхы. Янасыпк1э, к1алэм иягъэ ек1ыгъэп, ау ащ нэмык1 к1эухи фэхъун ылъэк1ыщтыгъ.
Джыри зы щысэ къэтхьын. Л1ыхъук1э Къарэм игъунэгъу л1ыжъэу Быгъусатэкъо Хьэнапц1эу адыгэ кужъым исэу, лулэр 1угъэнагъэу, тутын ешъозэ блэк1ыщтыгъэм ош1э-дэмыш1эу ещэрыуи лулэр 1уиутыгъ! Шъыпкъэр п1ощтмэ, Тыкъэр зэрэщэрыо бэлахьыр инэкъокъогъумэ нафэ къафиш1ыгъ, ау зэрэзек1уагъэр гуры1огъуаеу щыт. Джары повестым узыщызэнэкъокъун плъэк1ыщт ч1ып1эхэми уащы1ук1эу зык1эт1уагъэр. Тхылъым еджэхэрэм ар къагуры1ощт, аш1огъэш1эгъонэу еджэнхэу, рэзэныгъи хагъотэнэу къысш1ош1ы. Ежьхэм тхылъым еплъык1эу фыря1э хъугъэр къыра1отык1ми дэгъу. Авторым повестым къыщи1этырэ темэхэм афэгъэхьыгъэу нэмык1 еплъык1эхэри щы1энхэ ылъэк1ыщт. Еплъык1э заулэм, зэрэхъу хабзэу, шъыпкъэр къак1элъык1ощт.
Къат Теуцожь непэ ык1уач1и, илъэк1и, иакъыли зыпкъ итыхэу хьалэлэу илъэпкъ фэлажьэ. Арышъ, джыри сурэт дэгъухэмк1э, тхыгъэ ш1агъохэмк1э тигъэгуш1озэ, илъэпкъ фэлэжьэным пае, псауныгъэ пытэ и1эу, ибын-унагъо лъэхэсэу, и1офш1эн рэзэныгъэ хигъуатэзэ, илъэсыбэрэ къытхэтынэу етэ1уал1э.
ХЬАУДЭКЪО Шыхьамыз. Адыгэ макъ. мазаем и 27-рэ, 2010.
|