Таусыем ичъыг хъишъэ гъэнэфагъэ шъыпкъэу пылъым щыгъозэ дэдэ къэнэжьыгъэп. Ау 1оры1уатэмэ къызэрэтлъагъэ1эсыжьырэмк1э, Таусыем чылэ къыдэхьагъум иджабгъук1э къыщыратыгъэгъэ ч1ыгум ит мэзыр тырихы зэхъум, анахь чъыгэе инэу итыр къыригъэнэгъагъ, нэмык1ык1э къышъхьамыпэми, гъэпсэфып1э, гу1этып1э хъун ы1уишъ. А чъыгаер а лъэхъаным щы1эгъэ обзэгъумэ, пхъэхымэ ш1урыш1ук1э раупк1ынэу, рахынэу щытыгъэщтэп, ащ ыныбжь илъэси 100-м емыхъугъагъэмэ къыщык1эщтыгъэп. Ет1ани идэхагъэрэ итеплъэ нэхъойрэ анэмык1эу адыгэмэ ахэлъыгъэ шэным Таусыер дихьыхыгъэн ылъэк1ыщт: л1акъомэ ац1э зэтемыфэу, хэушъхьафык1ыгъац1эм лъыхъухэзэ зэраусырэм фэдэкъабзэу, яч1ыгу къыриубытэрэ ш1эгъо гъэнэфагъэхэр къагъанэщтыгъэ, къаухъумэщтыгъэ. Ащ апкъ къик1ык1и ахэр зиунаеу зыемэ ац1э ра1ощтыгъэ. Ащ фэдэ ч1ып1ац1эу чылэм ихэгъушъхьэ и1эм гъунэ и1эп. Джы тарихъым ш1ык1эу, ек1ол1ак1эу, 1эубытып1эу къызфигъэфедэхэрэм тарыгъуазэзэ чъыгым ихъишъэ, зыщы1эгъэ зэманым, ыныбжьыщтым тыкъяк1ол1эн. Таусыр енэгуягъо илъэпкъэгъук1э нэгъоигъэк1э. Аскъэлае ащ ышъхьэ къызырехьыл1эм, чъыгухэр агощэу заублагъэм къыхэфэгъэщт уегъа1о, ау а лъэхъанымк1э ар зытефэрэр инэрал Евдокимовым къыдигъэк1ыгъэгъэ «Положениеу...» 1861-рэ илъэсым пачъыхэу Александр II-р зык1этхэгъагъэр ары. Илъэс пчъагъэу мыр зыхъугъэм ибагъ, е имэк1эгъэп 1офыр зэлъытыгъэр, ишъыпкъап1 ары нахъ. Шыпкъэм нахь пэблагъэр, а лъэхъаныр къэмасзэ, Аскъэлае 1ошъхьэгъуанэм зе1ыстыл1эм, Мартэ исэмэгу нэпкъ мэзышхощтыгъэ. Джащ Аскъалыкъомэ я1изынк1э ч1ыгу щыратыгъэн фае. Ар зытефэрэр нахь пэса1о уахът, XVIII л1эш1эгъум иегъэжьэгъухэр, е иапэрэ илъэс шъэныкъо и1эгъо-блэгъухэр арыщт. Тэ тызэрыс Кавказ къушъхьэлъапэмэ чъыгаем ащигъащ1эрэр зыблэмык1рэр илъэс 300-500-р ары. Таусыем ыуж чъыгым ыгъэш1эжьыгъэр илъэси 150-200 пш1ыгъэми, а охътэ шапхъэм игъунапкъэ къыреубытэ. Ащ нэмык1эу дзэм хэтмэ агъэпсэолъэрэ топографическэ картхэу щы1эмэ (илъэс 50 фэдизк1э узэк1э1эбэжьмэ чъыгыр зыщэтым зэхэгъэуцогъагъэмэ) «Дуб-300 лет» а1оу арытыгъ. Упч1э къэтэджы. Сыда чъыгмэ ялыеу мы чъыгым тызк1ыпылъыр? Чъыгаер, апэрэмк1э, адыгэмэ агъэлъэп1эгъэ чъыг, ят1онэрэмк1э, чъыгым ишапхъэхэр ины дэдагъэх, сажнэ 15 фэдиз ик1оц1ырык1эу жьау ыдзыщтыгъэ, ыпкъы 1эбл1эк1уибл фэдиз игъумагъагъ, ыч1эгъы бригадэр зэрэпсаоу, пщэрыхьи, зызгъэпсэфи, зэк1э ч1афэщтыгъ. Чыгыр жъы дэдэ хъугъэу, ыкухэр къэпы хъуи итэкъугъэхэу амыш1ахэу маш1о к1адзи ныкъосты хъугъагъэ, ащ ыуж бащэ ымыгъэш1эжьэу ебэджыжьыгъ. Анахь къутамэшхомэ ащыщ тракторым пыш1агъэу алъэшъуи, хъэмбармэ адэжьк1э Бэчыркъо Т1ахьирэ ихэтэнэ1у пэ1улъ хъуатэу Пчэнэщыкъо рызэпагъэ1ыгъагъ, тек1одэжьыфи телъыгъ. Ар зыхъугъэр 1952-53-рэ илъэсхэр ары. Чъыгаем адыгэмэ фагъэшъошэрэ уасэр, зигугъу къэтш1ырэ чъыгым ишапхъэхэм яинагъэ къыдалъытэзэ, ыныбжь зэрэбэм, Аскъэлае иш1эжъ-шыхьатэу зэрэхъугъэм апае Таусым ичъыг Аскъэлаек1э саугъэтэу хъугъэ. Ары чылэ дэхьэгъум 1удгъэуцогъэ сын гъуазэм игупэ а чъыгым итамыгъэ зыфытетш1ыхьагъэри.
Емыж Руслъан. Къуаджэм итарихъ. Адыгэ макъ. Мэлылъфэгъум (апрелым) и 20, 1996-рэ илъэс.
|