Алиша Хьабидэт къэбарIотэным фэIаз, ышIэрэри, ылъэгъугъэри бэ. Ежь зэрэIупкIэм, игулъытэ зэрэчаным ялъытыгъэуи хъугъэ-шIагъэу ицIыкIугъом щегъэжьагъэу пэкIэкIыгъэ пстэури ыгу къэкIыжьы. Хьабидэт къызщыхъугъэри, зыщыдэкIуагъэри, унагъо зыщишIагъэри Аскъэлай. Къоджэдэсхэр ащ зэреджэхэрэр Цуц. ИщыIэныгъэ Аскъэлае зэрэщыкIуагъэм елъытыгъэуи икъоджэ гупсэ фэгъэхьыгъэ тарихъ къэбар зэфэшъхьафхэм ащыгъуаз. Тэмыкъуаемэ япхъоу Хьабидэт 1932-рэ илъэсым къэхъугъ. Зэо илъэсхэр дэгъоу къешIэжьых. Ежь иунагъуи зэо мэхъаджэр къылъыIэсыгъ. Чылэм фашистхэр къызэрэдэхьэгъагъэхэр, ащ мыхъо-мышIагъэу щашIагъэхэр ынэгу кIэкIыгъэх ыкIи къеIотэжьых.
- КъэсшIэжьырэр чэт кIэнкIэхэр, щэр аугъоихэу зэрэдэтыгъэхэр ары. Мафэ горэм машинэр акIыгъоу, бэщым кIэгъэкъуагъэу кIалэр итэу ратырэр ыгъэуцоу къекIокIыщтыгъэх. Джащ фэдэу къыдэхьагъэхэу тичэм зэпкъырымыкIыгъэу, мэфэ зытIущ нахь имыIэжьэу щагум дэтэу, сянэ дэжь къыIухьэхи, «яйко, молоко», заIом, «тиIэп», ариIуагъ. «Чэмыр дэт, сщырэп», - ыIуагъ. Фашистым кIэрахъор къырихи, екIуалIи, чэмыр ыукIыгъ. Сянэ гущэ «сыдэу сшIын, кIэлэ быныр сыдэу хъун» еIо, мэнэтIупцIэ. Ащыгъум сшынахьыжъэу Якъубэ икIэлищ исыгъ, ежь Якъубэ заом щыIагъ, тэ кIэлэ быныр тызэхэсыгъ, сшыпхъу нахьыжъхэри, сшынахьыжъи исыгъэх. Сэ къызэрэсшIэжьэу, заор къемыжьэзэ нэбгырэ 16 -у тиунэ тисыгъ.
Хьабидэт зэкIэмэ анахьыкIэу зэшыпхъуи 6-рэ зэши 4-рэ хъущтыгъэх. Заор къызежьэм
ежь пшъэшъэ Iэтэхъуагъ. Ышнахьыжъхэм зэуапIэм къяджэгъагъэх. Хьаджмэт апэрэ мафэхэм хэкIодагъ. Анахьыжъэу Якъубэ зэо гъогу хьылъэ къыкIугъ, псаоу къыхэкIыжьынэуи инасып къыхьыгъ, ау гъэры зэрэхъугъагъэм фэшI зэо ужыми бэрэ агъэпщынэжьыгъагъ. Хьабидэт къызэриIуатэрэмкIэ, ТекIоныгъэр къыздахыгъэм илъэсныкъо тешIагъэу ышнахьыжъ къэкIожьыгъагъ. Ау ипщынэн ащ щиухыгъагъэп.
- Якъубэ къызэкIожьым, бригадирэу агъэнэфэгъагъ. Илъэсныкъо тешIэжьыгъэу милициер исэу кузэкIэтыр тадэжь къыIохьэшъ, Якъубэ дащыжьы, - къеIуатэ Хьабидэт. - Ащ иIоф амыIоу мэзихырэ пылъыгъэх. ЕтIанэ укI тыралъхьагъ. КъызэкIожьым етIанэ къысфиIотэжьыгъагъ зэкIэри. «Чэщ реным сымычъыеу сыщысыгъ»,- ыIощтыгъ. Пчэдыжьым къэрэгъулыр къыIухьи, командирым дэжь ыщагъ. УкIыр зэрэтырахыжьыгъэр ыкIи илъэс 25-рэ хъурэ хьапс зэрэтыралъхьагъэр къызыреIом, зэрэгушIуагъэм къыхэкIэу «джыри мы дунаим илъэс 25-рэ сыщыпсэущт», ыIуи, икIэкожъ дидзыегъагъэу къыIотэжьыщтыгъ. Ау Хьабидэт ыш нахьыжьэу къатIупщыжьыгъ. Илъэсий тешIагъэу къэкIожьыгъагъ. Ащыгъум зэрэунагъоу зэрэгушIогъагъэхэр джы къызнэсыгъэм щыгъупшэжьырэп.
Хьабидэт ятэу ЗекIошыу заор къемыжьэзэ идунай ыхъожьыгъ. Янэу Хъан фэгъэхьыгъэу къэбар гъэшIэгъон Хьабидэт къеIотэжьы:
- Сэ сыкъызыфэхъум сянэ плъыр-стыр хъуишъ, телIыкIыгъ. АгъэтIылъынэу агъэхьазырыгъ ыкIи сабый нэбгырэ 11 зыфигъотыгъэ ишъхьэгъусэ рагъэплъыжьынэу ращагъ. «Хьадэп мыр, чIэшъулъхьащтэп», - ыIуагъ сятэ, къэзэрэугъоигъэхэри зэбгыригъэкIыжьыгъэх. Сятэ лIы Iушыгъ ыкIи хъугъэр къыгурыIуагъ. Чэщ-мэфищ тешIагъэу сянэ къэнэхъэжьыгъ.
Ащ ыуж илъэс 36-рэ Хьабидэт янэ къыгъэшIэжьыгъ. Заом илъэхъан къоджэдэсхэм дзэкIолIхэм ашхыщтыр, ащыгъыщтыр къагъэкIыщтыгъ, агъэхьазырыщтыгъ. Колхозым щылажьэхэрэм Хьабидэт янэ хьалыгъу афигъажъэщтыгъ.
Аскъэлае ащыгъум дэтыгъэ илъэси 7 еджапIэр Хьабидэт къыухыгъагъ, илъэси 7-рэ Мыекъуапэ дэт тхылъ тедзапIэм Iоф щишIагъ. «Орэд дэгъоу къасIощтыгъ», - еIо Цуцэ. Ащ ишыхьат къэбари къеIуатэ:
- Типографием Iоф щысшIэ зэхъум Тхьабысым Умарэ ихор сыхэтыгъ. Орэд 13 къатIощтыгъ, нахьыбэр сэ къыхэсыдзэщтыгъ. Мыекъуапэ дэт хъызмэтшIапIэхэр къэткIухьэхэзэ концертхэр къащыттыщтыгъэх. Сэмэгу Гощнагъо Iоф къыддишIэщтыгъ редакторэу. Москва дэт консерваторием чIэхьанэу кIоны зэхъум, сыздищэнэу ыIогъагъ, ау «сIэхэр иных, сценэм сыкъекIущтэп», сIуи, сыкIогъагъэп. Джы къызнэсыгъэм ащ сыфыкIэгъожьы.
Джащ тетэу Хьабидэт шIу ылъэгъурэ Iофыр чIидзыжьыгъ, 1957-рэ илъэсым Тэмыкъуаемэ япхъоу Хьабидэт Алиша Ибрахьимэ дэкIуагъ, чылэм къыгъэзэжьыгъ ыкIи ащ къыщыублагъэу унэгъо хъызмэтыр зэрихьагъ, сабыйхэр ыпIугъэх. Ишъхьэгъусэ колхозым иIофышIэ пэрытхэм ащыщыгъ, илъэси 10 пчъагъэрэ IонэкIо машинэмкIэ лэжьагъэ. Алиша зэшъхьэгъусэхэм къуи 3-рэ зы пхъурэ зэдапIугъ. ИкIэлэ нахьыкIэ Хьабидэт джы кIэлъырыс. Къорэлъф-пхъорэлъфыхэр, ахэм ялъфыгъэхэр адепIух, адегъасэх. ОрэдкъэIоныр шIу зылъэгъущтыгъэ Хьабидэт усэ зэфэшъхьафхэр етхых. Ахэм ащыщхэм заом ижъалымыгъэ къащыреIотыкIы. ТекIоныгъэм и мафэ ехъулIэу чылэм щызэхащэрэ мэфэкI зэхахьэхэм Алиша Хьабидэт къырагъэблагъэ ыкIи иусэхэм къащяджэ.
Зэо илъэсхэр зыпэкIэкIыгъэ Цуцэ анахь ыгъэлъапIэрэр мамырныгъэр ары. ЩыIэныгъэ рэхьатым сабыйхэр щапIунхэу, щыпсэунхэу зэрэфаер, ащ зэрэкIэхъопсырэр итхыгъэхэм къащыреIотыкIы.
ГъукIэлI Сусан.
