Сурэтым итыр: Бэгъушъэ Зезэрыхьэ хьаджэр.

Непэ сипсалъэ зыфэгъэхьы­гъэу хьэджэ шъуашэ щыгъэу зисурэт шъулъэгъурэр Зезэрыхьэ Хьэмэтэ хьаджэм икъорылъф, Бэгъушъэ ЩыпIытIэ ыкъу. Мы статьяр згъэхьа­зырынымкIэ IэпыIэгъу къысфэхъу­гъэхэу, сиупчIэ­жьэгъугъэхэм «тхьашъуегъэпсэу» ясэIо. Ахэр Хьэматэ текIыгъэх, зэш-зэшыпхъух, зэп­хъорэлъфэгъух. Зезэрыхьэ хьаджэм икъорылъфыхэу зы щагу дыдэсыгъэхэри ахэтых. Ахэм ныбжь шIукIаехэр джы яIэх, илъэс 70 - 80-м ехъу­гъэх, ау яакъылкIэ чаных, яIоф Iахь ашIэжьы. ГущыIэгъу сшIыгъэмэ упчIитIу афысиIагъ: Хьэматэ Аскъэлае икъыдэхьакIэрэ Зезэрыхьэ хьаджэм ищыIэныгъэ гъогурэ.

Хьэматэ ихъишъэ апэ къэзы­Iуатэу сэ зэхэсхыгъагъэр Гедыоджэ Гощхъан (аскъэлаехэр зэреджэщтыгъэхэр Кае, Бэ­гъушъэ Лъэпшъ ыпхъу): «Ас­къэлэелI горэм шъэожъые цIыкIу хьэ матэкIэ ыщэфыгъа­гъэти, Хьэмат фиусыгъагъ».

Бэгъушъэ Марыет Каем дырегъаштэ - яунэ хъулъфыгъэхэр щытегущыIэхэу зэхихыгъагъ. Марыет ятэ Даутэ ихьэкIагъэхэр Еутых ПакI, Бэгъушъэ КIэрахъу, ХьэкIэко ГъучIыпс, Уджыхъу Мыхьамод, ежь Даутэ ыш Бэгъушъэ Исхьакъ. ЛIэу шъэожъыер зыщэфыгъэм ежь ылъэкъуацIэ - Бэгъушъэр ритыгъ, хьэ матэкIэ зэрищэфыгъэм ишыхьатэу Хьэмат фиусыгъ. Зезэрыхьэ хьа­джэ фэгъэхьыгъэу Марыет къышIэжьырэр бэ. Чабэм зэкIом игъусагъэр Хьабибэ ефэндыр ары. Мэзищэ гъогум тетыгъэх, хым зэпырыкIыгъэх. ГъомылапхъэмкIэ, псымкIэ къин алъэгъугъ, ау хьэджэ фэ­Iо-фашIэхэр зэкIэ къагъэцэкIа­гъэх.

«Татэ инэмаз уахътэ ныбжьи щигъэуагъэп, - еIо Марыет. - Иуни, иджэрз лэджэн-къумгъан зэрыти, иамдэз IэплъэкIи шъхьафыгъэх. Бэрэ КъурIан еджэщтыгъ. ЦIыф шъэбагъ, гукIэгъушхо хэлъыгъ, шIу дэдэ тэ тилъэгъущтыгъ. Нанэ нахь цIыф лъэшыгъ, кIэлэ гъэсакIэм фэIэзагъ, иунагъо зэнэмысыжьэу зэрихьэщтыгъ. Татэ нахьи Нанэ нахь тыщыщынэщтыгъ. Татэ лэжьэкIуагъ. Бжьэхэр, мэлхэр, псыцухэр, шыхэр, чэмхэр тихъоигъэх. Ау сыд тибаигъэми, тицуакъэхэр хьабы­кIушъуагъэх, - мэщхыпцIы Марыет. ТIэкIу тырегъашIэшъ, ипсалъэ къыпедзэжьы. - Хьэматэ икъэбар гъунэ лъызыфэу, дэгъоу зышIэщтыгъэр Хьамзэт (щыIэжьэп). Сэ зэрэслъытэрэм­кIэ, Бэгъушъэ лъэкъуацIэр къызыщежьагъэр Хьэмат».

Арэущтэу ылъытэрэп Бэ­гъушъэ Алый. ЛIэкъотхыр (генеалогическэ таблиц) къештэ: «Гъуркъохэм, Блэнаукъохэм, Мамысырыкъохэм Бэгъушъэ лъэкъуацIэр ахьы, Аскъэлае щэпсэух, ау тилIэкъотх таблицэ къыхафэхэрэп, - еIо, Хьэматэ ихъишъи дыригъаштэрэп. - Хьэматэ изакъоу, кIэлэ зи­шIугъоу хыIушъо лъэныкъом къикIи Аскъэлае къызыдахьэм, адыгэ джэгу горэм къыхэфэ­гъагъ. ДжэгукIэ зэфэшъхьафхэм бэнэнри ахэтыгъ. Хьэматэ зэбэнрэм текIоу, кIочIэшхоу къычIэкIыгъ. А чIыпIэм «Бы­гъупшъэкIэ» кIалэм еджагъэх. ГущыIэу «Быгъупшъэм» уахътэм зэхъокIыныгъэхэр фи­шIыгъэх - «Бэус» хъугъэ, нэужым «Бэгъушъ». А гущыIэр - Бэгъушъэр кIалэм лъэкъуа­цIэуи фэхъугъ. Хъишъэр Алый къыфэзыIотагъэр Бэгъушъэ Къарин.

ЛIэкъотхыр дгъэфедэн, цIыфхэу охътэ чIэгъ хъугъэхэр къэтпчъыных. Хьэматэ къуитф иIагъ: Амзан, ЛIыхъукIэкI, ЩыпIытI, Мэлгощ, Пэздыхъу. Непэ зигугъу тшIырэ Зезэрыхьэ хьаджэм Шэуджэнмэ (Быгъусатыкъомэ) япхъу Гуагор шъхьэгъусэ фэхъугъагъ. Къуи 5-рэ зы пхъурэ яIагъэх: Аюб, Унай, Хьарун, Исхьакъ, Даут, Шъалихь.

КIыкI Нурыет (Нэшъукъуай) къызэриIорэмкIэ, Зезэрыхьэ хьаджэ Унае фэшъхьафэуи пхъу иIагъ (ыцIэ къышIэ­жьырэп). Ар зэлIэм къыкIэ­ныгъэ кIэлищыр - ЗекIошыу, Муслъимэт, Цац хьэджэ ЦIы­кIум иунэ щипIужьыгъагъэх. «Татэ иинагъэкIэ гурытыгъ, - еIо Нурыет, - ау аскъэлаехэр зэреджэщтыгъэхэр хьэджэ ЦIыкIу е гъэкIэкIыгъэу Зезэр хьадж». Нурыети къеушыхьаты хьаджэм ищагу бжьэр зэрэдизыгъэр, мэл Iэхъогъу зэ­ряIагъэр, чыракIохэр аIыгъхэу тутын зэрашIэщтыгъэр. Ау Хьэматэ къыриIолIэн ышIэрэп. «Хьэматэ икъэбар дэгъоу къыпфэзыIотэщтыгъэр Хьамзэт. Укъэгужъуагъ», - еIо Нурыет. Хьамзэт Хьэматэ ехьылIагъэу ишIэныгъэ къызыфигъэнагъэр Бэгъушъэ Байзэт (Гъобэкъуай): «Аскъэлае щыщ унагъом ичэу лъапсэ хъулъфыгъэ купэу щызэхэсмэ бзылъфыгъэ горэ къякIолIагъ, - къысфеIуатэ Байзэт. - Бзылъфыгъэм сабыитIу кIыгъугъ: зыр ытамэ тесыгъ, цIыкIугъэ, адрэм ыIапэ ыIыгъыгъ. «ТызэрэщыIэн къытэзытырэм зы сабыир естыщт», - ыIуи купым къариIуагъ.

«Лэжьыгъэми хъущтба?» - еупчIыгъэх бзылъфыгъэм. «Хъущт», - ыIуагъ сабыир зыщэрэм. Мэтэшхо горэм хьэ изэу фаушъи, цу закъо зыкIэ­шIэгъэ коу бзылъфыгъэм игъу­сэм фырагъэуцуагъ. Шъэожъые лъэрыкIор къыгъани, ежьэжьыгъэх. ТIэкIу тешIагъэу зыгорэм къыIуагъ: «Шъэ­ожъыем ыцIэ зэдгъэшIагъэп, талъежъугъажь, тяжъу­гъэ­упчI». Щытхэм ащыщ къыпигъодзыгъ: «Цузэкъокури чыжьэу IукIыжьыгъ, сабыим ыцIи гъэнэфагъэ - Хьэмат». ЛIэу зыщэфыгъэм ылъэкъуацIэ - Бэгъушъэр ритыгъ, ыныбжь екъуфэ иунагъо хэсыгъ, Ас­къэлае унагъо щишIагъ. Хьэматэ ыкъуитфымэ ащыщэу, гъобэкъуаехэр къыкIэлъэIухи, нэбгыритIу аIахыгъагъ: Амзанэ гъукIагъэ, ЛIыхъукIэкI пхъэ­шIагъэ. КIэлэ зикъэщэгъу лэжьэкIошхохэм хымэ къуа­джэм лъытэныгъэ къыщагъэ­хъагъ, унагъохэр щашIагъэх, щыщ шъыпкъэ хъугъэх. Джарэущтэу Хьэматэ текIыгъэхэм къоджэ гупситIу - Аскъэлаерэ Гъобэкъуаерэ яIэ хъугъэ».

Бэгъушъэ Аскэр (Аскъэлай) къыIуатэрэми тедэIугъ (къы­фэзыIотэжьыгъагъэр Аскэр ышнахьыжъ Мыхьамод, янэ зэреджэщтыгъэр Кэдрау): «Хьэматэ ыныбжь икъугъэу, ишъ­хьэгъусэ кIыгъоу Урыс-Кавказ заом илъэхъан Аскъэлае къэкIожьыгъагъ. Цутхьэлэ мэз Iушъом къамыл гъэхъунэ щиукъэбзи унагъо щишIэгъагъ». Хьэматэ зыщыпсэущтыгъэри, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ якъэхэр зыдэщыт чIыпIэри якIо­лIэн, къыгъэлъэгъонхэ Аскэр ылъэкIынэу еIо. Хьэматэ иунагъуи, уахътэу хъугъэ-шIа­гъэхэр зыщыхъугъагъэми, кIалэм Хьэмат ыцIэу зыкIэ­хъугъагъэми къэбар гъэшIэ­гъоныбэ Аскэр къыреIотылIэ. Ахэм ащыщ Хьэматэ иунагъо хьэ мыт зэриIагъэр, хьэ мыщэф зэрэтелъыгъэр. Байзэти, Алыйи, Аскэри Хьэматэ фэгъэ­хьыгъэу ягупшысэхэр джэн­джэшынчъэх. Ахэм афэдэп Цундышк Щащэ (Пэнэжьы­къуай). «Гъэнэфэгъэ дэдэу Хьэматэ икъэбар сэ сшIэрэп, ау кIэлитIу хыIушъом къикIи талъэныкъо къэкIогъагъ, - еIо Щащэ. - Хьэматэ Аскъэлае къыщыуцугъ, игъусэ Гъобэкъуае зигъэзагъ». Хьэматэ текIыгъэмэ Щащэ занэскIэ, бзылъфыгъэр къэнэгушIо. Къыхэщы - иIахьылмэ арэгушхо. «Аскъэлаерэ къутырэу Краснэмрэ (ижъыкIэ зэреджэ­щтыгъэхэр Свинячэ къутыр) азыфагу чIыгу унае щыряIагъ ЩыпIытIэ ыкъохэу ТIахьир, Зезэрыхьэ хьаджэм, Мэлгощ ыкъоу Шъхьэныкъо. Къэпраз-нашэ щашIэщтыгъ, ябжьэхэр щаIыгъыщтыгъэх. «Зезэр хьа­джэ ибжьаIу» - джары ас­къэлаемэ яшIэжь а нэбгырищыр къызэрэхэнагъэхэр. Бжьэматэхэр Зезэр хьаджэ ищагуи дизыгъэх, мэлхэр Iэхъогъу псаугъ. Псыцухэр, чэмхэр, шыхэр яIагъэх». Зезэрыхьэ хьаджэм изакъоу къытегущыIэныр Щащэ къин къыфэхъу.

«Хьаджэ ЦIыкIу закъор арэп IофышIэшхуагъэр, - еIо Щащэ. - Хьэматэ текIыгъэмэ непэ къызнэсыгъэм анитIукIэ алъэгъурэр аIитIукIэ агъэчъы. Нахьыпэм гъукIагъэх, пхъэ­шIагъэх, шэкIуагъэх, бжьэ­хъуагъэх... Хьаджэм тутын къакъырышхо иIагъ, урыс чыракIо­хэр ыIыгъыгъэх. - Мы лъэхъаным Щащэ чIыпIэ гъэнэфагъэ фегъэшъуашэ ежь ыш - парикмахер цIэрыIоу Рэщыдэ. - Хьэматыкъомэ яхъулъфыгъэмэ непи ахэтых бжьа­хъохэр, шакIохэр, пхъашIэхэр...» Джащ фэдэ зэфэхьысыжькIэ тизэ­дэгущыIэгъу Щащэ къызэ­фешIыжьы.

ИжъыкIэ узэкIэIэбэжьымэ, хъишъэ горэ зыпымылъ унагъо щыIэп. Хьэматэ хъишъэ пчъа­гъэмэ зэлъалъэхъагъ. Анахь шъыпкъэр Тхьэм ышIэн. АщкIэ тэ тыкъадыеп.

Быслъымэн цIыфыр зэрэпсэун фэе гъэсэпэтхыдэхэр КъурIан лъапIэм ичIыпIабэмэ къащыхэфэ. Я 31-рэ сурэм ия 17-рэ Iаятым къыщеIо: «О сикIал! Нэмаз шIы, шIум фэ­гъасэх, хэбзэнчъэр афэмыд. Насыпынчъагъэ къызыпфа­кIорэм, щэIагъэ зыхэгъэлъ, ар пытагъэ пхэлъыным щыщ». Мы Iаятым тефэу сыда Зезэрыхьэ хьаджэм ищыIэныгъэ хэтлъагъохэрэр? Инэмаз уахътэ ныбжьи щигъэуагъэп, ишэн-хабзэхэр хэткIи щысэте­хыпIагъэх: лэжьэкIошхуагъ, шэнышIуагъ, исабыйхэр ыгъашIощтыгъэх, шIэныгъэр ыгъэлъапIэщтыгъ - иуахътэ зытыригъэкIуадэу ныбджэгъуныгъэ зыдызэрихьэщтыгъэхэр динлэжь еджэгъэшхохэу, цIыф хэшыпыкIыгъэхэу щытыгъэх (Хьабибэ ефэнд, Сахьидэ ефэнд); ыпхъу зэлIэм, пытагъэ къызхигъэфагъ - ипхъорэлъф кIэлищыр ыпIужьыгъ.

Хьэматэ текIыгъэмэ ащыщэу непэ тэ нэIуасэ тызыфэ­хъугъэр зы нэбгыр - Зезэрыхьэ хьадж. АщкIэ къэдгъэ­лъэгъуагъ Бэгъушъэ лIакъом­кIэ Хьэматэ илIэкъо къутамэ узэрыгушхон къутамэу зэрэщытыр.

Емыж Муслъимэт

хьадж.

                                                                                                                          Аскъэлай.

http://www.adygvoice.ru/newsview.php?uid=11623