ЦIыф лъэпкъ зэфэшъхьаф миныбэ дунаим щэпсэу. Зы лъэпкъыр нахьыжъ, адрэр — нахьыкI, щыщ горэ къэмынэгъахэуи лъэпкъхэм ахэтых, непэ щыIэхэм лъэпкъ ныбжьыкIэ дэдэхэри ахэтых.

Наукэм зэригъэунэфыгъэмкIэ, анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетхэм адыгэхэр ащыщых. Тэ тиэрэ ыпэкIэ илъэс минитфыкIэ узэкIэIэбэжьмэ анахь лъэпкъ Iэтыгъэу дунаим тетыгъэхэм адыгэхэр зэу ащыщэу алъытэщтыгъэх, ар наукэм къеушыхьаты. Художественнэ культурэ ин зыхэлъыгъэ, къэралыгъо гъэпсыкIэ-зэхэтыкIэ-зэгъэфагъэ зиIэгъэ лъэпкъэу алъытэ адыгэхэр къызыхэкIыгъэ хьатхэр.

Хьатмэ якъэралыгъо я V — III-рэ илъэс минхэм тэ тиэрэ ыпэкIэ щыIагъ, литературэшхо къакIэныгъ, ягущыIэ пчъагъэхэр зытетым тетхэу якъэIуакIэкIи ятхыкIэкIи непэ къытлъыIэсыжьыгъэх, тижабзэ щыщ шъыпкъэхэу тэгъэфедэх.

Хьат цивилизациер зыщыIэм тэ тиэрэ ыпэкIэ илъэс минитIу нахьыбэ тешIагъэу рим ыкIи урым цивилизациехэм ар агъэкIоди, ыцIэ рамыIожьынэу ашIи, ежьхэм яцивилизацие адыгэ чIыгум рагъэуцуагъ. Ар щыкIегъэтхъы инджылыз профессорэу А.Х. Сайджэ итхылъэу «Хьатмэ яимперие ин» /Лондон, 1884/ зыфиIорэм. Хьатхэм утынышхо къарахи, Кавказым, Азие Благъэм чIыпIэ-чIыпIэу арытэкъуагъэхэу, къэралыгъожъыехэу /синдхэу, меотхэу, ахейхэу, зиххэу, керкетхэу…/ къэнагъэхэу тарихъым къегъэлъагъох. Пэсэрэ меотхэм къахэкIыгъэ бзылъфыгъэу Тыргъэтао илIыхъужъыгъэ-псэемыблэжь зекIуакIэхэр /тэ тиэрэ ыпэкIэ 407 — 387-рэ илъэсхэм/ хэмыкIокIэжьынхэу тарихъым хэуцуагъэх.

Уахътэм ипщэгъо Iужъумэ акъогъэбылъыхьагъэхэу адыгэ тарихъым инэкIубгъохэм зэхэмыфыгъабэхэр ахэтых. КIодыгъэр — кIодыгъэ, пцIыкIэ зэхэдахьыгъэри макIэп. Мы аужырэ илъэс тIокIым шIагъэхэр щыIэхэ хъугъэми, джыри шIэгъэн фаеу къэнагъэр нахьыб. Адыгэхэм тарихъ гъогуонэшхо къакIугъ. Лъэпкъым икультурэкIэ, ихудожественнэ зэхашIэкIэ мэхьанэшхо зиIэу, апэу хэгъэкIыгъэн фаеу непэ къэуцурэмэ зэу ащыщ гурыт лIэшIэгъухэм адыгэхэм Мысыр щашIыгъэ художественнэ псалъэм изэгъэшIэн. ЦIыф лъэпкъыр зыдэщыIэм лъэпкъ художественнэ псалъэри къыщэхъу. Лъэпкъ пэпчъ ылъапсэ къыщежьэу чIыпIэ гъэнэфагъэ иI. Тэри, адыгэхэмкIэ, ижъ дэдэкIэ къыщегъэжьагъэу Кавказым тыкъыщыхъугъэу, ар тищысыпIэ-псэупIэу гъашIэм къэтэхьы. Азов хыIушъом икъохьэпIэ шъолъырхэм къащежьэу Хы шIуцIэ Iушъом голъэшъогъэ чIыгур Каспийскэ хым хэлъэдэжьырэ псыхъоу Сунжа еуалIэу адыгэ лъэпкъым я XVI-рэ лIэшIэгъум изэманхэм къанэсэу ипсэупIэ-щыIэпIагъ.

«…Урымхэм, латинхэм абзэкIэ ЗИХКIЭ заджэхэрэу, тэтархэмрэ тыркухэмрэ ЧЕРКЕС зыфаIохэрэр ежьхэр АДЫГЭКIЭ зэджэжьых. Псыхъоу Таны щегъэжьагъэу Азием нэс къыубытырэ чIыпIэм ахэр щэпсэух…» Италием щыщ зекIолIэу Джорджио Интериано итхылъэу «Быт и страна зихов, именуемых черкесами» зыфиIоу 1502-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэм къыщеIо.

Адыгэхэр лъэпкъ инэу, щынэгъошхо зыфыряIэу, тегъэпсыхьэгъэ лъэпкъэу щыIэхэзэ къахьыгъ. ИчIыопс изытеткIэ дэхэ дэдэу, бай дэдэу, дунэе джэнэт шъыпкъэу алъытэщтыгъ адыгэ чIыгур. А пстэуми адыригъаштэу ежь адыгэ цIыфхэри ятеплъэкIэ дахэхэу, агукIи, ашъхьэкIи къабзэхэу, цIыфыгъэ иныр яхабзэу, ябзыпхъэу, щысэтехыпIэу щыIагъэх. Интериано итхылъ къыщеIо: «Эти зихи по большей части красивы и хорошо сложены, а в Каире можно встретить людей (отличающихся) величественной наружностью между мамлюками и эмирами, большинство которых, как было сказано, из их племени. То же самое (следует сказать) об их женщинах, которые в этой стране в высшей степени гостеприимны и по отношению к чужестранцам».

Ащ фэдэ щыIэкIэ-псэукIэ-зэхэтыкIэ зиIэгъэ лъэпкъым, хэгъэгум ицIыфхэр сыдэущтэу хымэ хэгъэгу чыжьэм ифагъэха? Дунэе джэнэтым икIыхи, пшэхъо хэгъэгум кIуагъэха?

Лъэпкъым цIыфыгъэ шъошэ дахэу къылэжьыгъэм бжьыгъэу техьэу емыкIу зекIуакIэхэр зезыхьэхэрэри къахэкIых. Лъэпкъым утынышхо езыхырэ, шъобжышхо тезыщэрэ зекIокIэ дэй лъэхъэнэ гъэнэфагъэм адыгэ щыIакIэм къыхэхьагъ: кIэлэ-пшъэшъэжъые хьын-щэныр сэнэхьатэу хэзыхыгъэхэр, ар лIыгъэкIэ зылъытэхэрэр къэхъух. ЛэжьыгъэкIэ, былымкIэ щэфыгъэ щыгъыныр пщыгъыныр мылIыгъэу, улIымэ кIэлэхьыгъэ-пшъэшъэжъыехьыгъэ кIэхыгъэ щыгъын шъуашэ пщыгъын фаеу зылъытэрэ еплъыкIэхэр щыIэныгъэм хэуцоу хъугъэ. Ащ фэдэ зекIуакIэу цIыф ихъу-илъхэм зэрахьэрэм утынэу лъэпкъым рихыгъэр къэзыушыхьатырэ щысабэ адыгэ тарихъым хэт. Щысэхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, кIэлэ хьын-щэным къыхэкIау Египет адыгабэ исынэу мэхъу я IV — XII-рэ лIэшIэгъухэм ыкIэхэм анэсэу. Псэ зыпыт «товархэр» зыщащэрэ бэдзэрхэр адыгэ хыIушъом Iут псэупIэхэу Танэ                /джы Азов/, Кафэ /Феодосия/, Матрега /нахьыпэм Хъункъал аIощтыгъэ, джы Тамань/, Мапа /ГоргипиекIэ нахьыпэм еджэщтыгъэх, джы Анапа/, Бата           /джы Новороссийск/, Маурлахъо /Геленджик/ адэтыгъэх. ЦIыфхэр гъэрэу ащэныр сатыушIыным ианахь Iофыгъошхоу хъугъагъэ. Адыгэ гъэрхэр а бэдзэрхэм нахь лъапIэу щащэфыщтыгъэх. Зы адыгэ гъэрым пае аспрэ 230 — 750-рэ атыщтыгъэ. Египет исултIанэу Бейбарс Византием иимператорэу Михаил я VIII-рэ Палеолог 1262-рэ илъэсым Iуагъэ дишIыгъ Египет икъухьэхэу Къырым щащэфыгъэ гъэрхэр зэращэхэрэр хы ШIуцIэм ихытIуалэхэмкIэ адэкIыни ЧIыгузэгухым (Средиземнэ хым) техьанхэ фитынхэу. Кафэ закъо илъэс пэпчъ гъэр нэбгырэ минитIу фэдиз Египетым щищэфыщтыгъ. Гъэрхэр щэфыгъэнхэмкIэ ащ илIыкIохэр Кафэ, Тана, Мапэ, Матрега адэсыгъэх. 1281-рэ илъэсым Египетрэ Византиемрэ Iуагъэу зэдашIыгъэм гъэрхэмкIэ сатыушIыным лъэшэу зырагъэушъомбгъугъ. 1335-рэ илъэс закъом гъэрхэр ащэфыным пае Египтым динар мин 200 ээрэпэIуигъэхьагъэм гъэр щэфыным иIоф зытетыгъэр къеушыхьаты.

Я XVII-рэ лIэшIэгъум Кавказым къыщекIокIыгъэ француз зекIолIэу Шарден къызэритхырэмкIэ, тырку сатыушIэхэм хы ШIуцIэ Iушъом илъэс къэс ащэфыгъэу гъэр нэбгырэ мин 12-м ехъу ращыщтыгъ. Тхыгъэхэм къызэраIорэмкIэ, псэ зыпыт товар щащэу Тыркуем бэдзэр 200 итыгъ. Ащ щащэщтыгъэхэм янахьыбэр адыгагъэх.

ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ тхылъым Интериано къыщетхы: «Ащэхэрэм янахьыбэр Кайр, Египет ащэх. Джащ тетэу мэкъумэщышIэ лэжьэкIо тхьамыкIэжъэу зэрэщытыгъэхэм янасыпкIэ екIыхэшъ, тетыгъошхо зиIэ фэшIыгъэхэу, тилIэшIэгъу ианахь пачъыхьэ лъэшэу, султIанэу, эмирэу мэхъух…»

«Мысыр» — джары адыгэхэр Египет зэреджэхэрэр. ПIопэн хъумэ, ежь араб лъэпкъыр а хэгъэгум зэреджэрэм тетэу адыгэхэри еджэхэу ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу къырэкIо.

«Мысыр» ыIомэ «цIыфы псэупI», «къалэ» къикIырэр. Къалэхэр зэпэблагъэхэу, а чIыпIэхэм цIыфыбэ арысэу зэрэщытым къатекIыгъэу ары зэралъытэрэр. Арэущтэу щытмэ, щэч хэлъэп, къахэхьэгъэ лъэпкъ горэ а гущыIэмкIэ къяджэгъэнкIи хъущт.

«Египет» зыфиIорэ цIэр пэсэрэ урымхэм къащежьэ. Египет икъалэу МемфискIэ заджэхэрэм ижъыкIэ Хикупт раIощтыгъэ. Урымхэм а гущыIэр ялъэпкъ тхьакIумэ зэрэзэхихыгъэу, ялъэпкъыбзэ къызэриубытырэмкIэ «Айгюптос» аIуи атхыгъ. Къалэм ыцIэкIэ хэгъэгум еджагъэх. Джащ тетэу «Египет» зыфиIорэ цIэр араб къэралыгъом къытенагъ. А цIэр нэмыкIыбзэхэми ахэхьагъ. Ау ежь арабхэр МысыркIэ зэджэжьых. Адыгэхэм абзи ары зэрэхэтыр. НэмыкIыбзэкIэ къикIэу тэ тыбзэ къыхэхьэгъагъэмэ, щэч хэлъэп, Египет зыфиIорэр ары тыбзэ хэтыщтгъагъэр. Адыгэхэр арабхэм ахахьэхэу, ахэкIхэу зэрэщытыгъэм елъытыгъэкIэ, ежь арабхэр яхэгъэгу зэреджэхэрэ цIэр зытетым тетэу тэ тыбзи занкIэу къыхэхьагъ. Ащ фэдэ зэхэхьэ-зэхэкI зэфыщытыкIэ-зэпхыныгъэу адыгэхэмрэ арабхэмрэ зэфыряIагъэм ифэмэ-бжьымэкIэ енэгуягъо адыгацIэхэу Мысырыпщ, Мысырхъан зыфиIохэрэр аусэу зыкIэхъугъэри.

Арабхэмрэ адыгэхэмрэ язэлъыIэсыныгъэхэм алъапсэ чыжьэу къыщежьэ. Джы тыдэкIи щызэлъашIэ хъугъэ адыгэ мамлюкхэм ялъэхъанэ а зэлъыIэсыныгъэхэр щыпытагъэх…

«Мамлюк» ыIомэ арапыбзэ-кIэ мэхьэнэ заулэ къекIы: «ыIэ илъыныр», «ышъэ икIыныр», «мылъку», «гъэр фыжь». «Мамлюк» зыфаIохэрэр дзэкIолIхэу Египет иIэхэзэ, пачъыхьагъур ашти, илъэсишъэ пчъагъэрэ ащ иIэшъхьэтетыгъэх. Мамлюкхэр купитIоу зэтекIых. Апэрэ купым адыгэхэри къыхэфэх, ау инахьыбэ дэдэр монгол, тырку лъэпкъхэм къахэкIыгъэх. Ахэм бахрит мамлюккIэ яджэх, Нил ипсыгъэхъунэу Равдэ тет пытапIэм зэрисыгъэхэм пае («Бахр» ыIомэ «хы», «псы» къекIы). Ахэм 1250-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1382-рэ илъэсым нэс Египет пачъыхьагъур щаIыгъыгъ. ЯтIонэрэ купыр адыгэ закIэх. Ахэм бурджит мамлюккIэ яджэх. «Бурдж» ыIомэ «башня» къекIы. Каир ипытэпIэ башнехэм зэрарысыгъэхэм пай арэущтэу а мамлюкхэм зыкIяджэхэрэр. А адыгэ мамлюкхэм (бурджит мамлюкхэм) къахэкIыгъэхэр 1382-м къыщегъэжьагъэу 1517-рэ илъэсым нэс — илъэсишъэрэ щэкIырэ тфырэм къыкIоцI Египет щыпачъыхьагъэх.

Сэлэхьдин (Салах-ад-Дин) 1170-рэ илъэсым Египет ышти, айюбидхэм ятетыгъо ыгъэуцугъ. Ащ ышэу Салах-бин-ал-Адыл пачъыхьагъум зытехьэм, итетыгъо нахь ыгъэпытэн имурадэу Тыркуем нэбгырэ мин щищэфыгъ. Нэужым тырку бэдзэрым щащэфыгъэ нэбгырэ пчъагъэ дзэм къулыкъу щахьынэу хъугъэ. А апэрэ мамлюк купым дзэ къулыкъур ахьызэ айюбидхэм япачъыхьагъо къэтIасхъи, ежь мамлюкхэм (ащэфыгъэ дзэкIолIхэм) тетыгъор 1250-рэ илъэсхэм аубытыгъ ыкIи 1382-рэ илъэсым нэс пачъыхьагъор аIыгъыгъ. 1382-рэ илъэсым адыгэу Борэкъокъо пачъыхьагъур ыштагъ, Борэкъокъуи сабыизэ ащэфыгъагъ. Ау ащ къыщегъэжьагъэу мамлюк Египетым ипачъыхьагъэхэри, идзэ хэтыгъэхэри пщылI щэфыгъэу щытыгъэхэп, тарихъ тхылъыбэмэ арэущтэу къаIо нахь мышIэми.

Борэкъокъо ипачъыхьагъу зегъэуцум, тырку бэдзэрхэм адыгэ сабыеу ащащэхэрэм ынаIэ атыригъэтыщтыгъэ, зэкIэри къыщэфыжьыщтыгъэх. Гъэры ышIынхэу арэп — гъэрыпIэм къырищыжьынхэу ары нахь. Ыщэфыжьыгъэ сабыйхэр Египетым аригъащэхэти, еджапIэм чIигъахьэщтыгъэх, гъэсэныгъэшхо аригъэгъотыщтыгъэ. Ахэм дзэ къулыкъушIэхэри, къэралыгъо IофышIэхэри къахэкIыщтыгъэх. Ахэм ащыщыбэхэр дунэе тарихъым хэхьагъэх, чIыпIэ ин щаубытыгъ.

Бэдзэрым зэрэщащэфыжьыгъэхэр ылъапсэу, ыпэкIэ щыIэгъэ мамлюкхэм афэдэу, гъэрэу ащэфыгъэхэм адыгэ мамлюкхэри къахэкIыгъэхэу зылъытэхэрэр щыIэх. Ары шъхьае, ащэфыгъэмрэ ащэфыжьыгъэмрэ зэп ныIа? Лъэпкъым ишэн-хэбзэ гъэпсыкIэхэр зымышIэрэм, ышъхьашъокIэ ылъэгъурэм блэмыплъырэм зэфэхьысыжьыгъэ мытэрэз ышIыщт. Елъэгъу бэдзэрым щащэрэ цIыфхэр, елъэгъу ахэр зыщэфхэрэри. Ащэфыгъэр зыщэфыгъэм игъэр. Алъэгъугъэм тетэу адыгэ мамлюкхэмкIэ зэфэхьысыжь мытэрэзхэр зышIыгъэхэр къэхъугъэх.

Ежь лъэпкъым зызэришIэжьырэм фэдэу хэти ышIэн ылъэкIыщтэп. ИлъэпкъкIэ адыгэу Египет щыпсэущтыгъэ тарихълэжьэу Расим Рушди «Адыгэр илъэпкъ къытегущыIэ» зыфиIорэ тхылъэу 1947-рэ илъэсым Каир къыщыдигъэкIыгъэм къыщеIо: «Тарихълэжьхэм ащыщхэр, анахьыбэхэр, «щэфын» Iофым къызэрашIошIэу тегущыIэх. Ар хэукъоныгъэ ин. Ар историк зырызхэми къагурыIожьыгъ. Ахэм ащыщых Абу-аль-Филрэ ан-Паурирэ. Адыгэ пачъыхьэхэр пщылIыгъэхэу къызэрашIошIыхэрэр зэрэмытэрэзыр къыраушыхьатэу, мы ыпшъэкIэ зыцIэ къетIогъэ тарихълэжьхэм хагъэунэфыкIы адыгэмэ пачъыхьагъор заубытым дунаимкIэ апэрэу пщылIыгъор зэрэтырахыгъэр. Ар зыхъугъэр христиан эрэмкIэ 1411-рэ илъэсыр ары.

Адыгэ пачъыхьэхэми «мамлюк» зыфиIорэ цIэр къазыкIытенагъэр, бахрит мамлюкхэу нахьыпэм айюбидхэм ядзэкIолIхэу щытыгъэхэм афэдэу, ахэри нэмыкI хэгъэгу къызэрикIыгъэхэр арынкIэ енэгуягъо. Арыти, пачъыхьагъур адыгэхэм заубытым ыпэкIэ тетыгъэ сельджук лъэпкъхэм зэряджэщтыгъэхэм фэдэу, ахэми мамлюккIэ яджэхэу щытыгъ. Нэужым ахэр «башеннэ мамлюккIэ» тарихъым щыхагъэушъхьафыкIэу хъугъэх.

Хэтха адыгэ мамлюкхэу Египет пачъыхьагъур щызыубытыгъагъэхэр? Сыдэущтэу ахэр ащ ифагъэха? Сыда къарыкIуагъэр ахэм?

Мамлюкхэм яхьылIагъэу тарихъ ыкIи художественнэ тхылъ пчъагъэхэр щыIэх. Къэбарыжъ ыкIи пщынэлъэ зэфэшъхьафхэу пшIым ехъу Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым фольклорымкIэ ифонд хэлъых.

Тхыгъэ тхылъхэми къэбарыжъ-пщыналъэхэми къаIотэрэ хъугъэ-шIагъэхэр, цIыфэу зыцIэ къыраIохэрэр, чIыпIацIэу къахафэхэрэр зэтефэх. ЗэрэзэтекIыхэрэр уахътэм инэфагъ ары: тхыгъэхэм хъугъэ-шIагъэр къызэрагъэлъагъорэм дакIоу, ар зыщыхъугъэ уахътэри къаIо. Къэбархэм, орэдыжъхэм уахътэр ахэтэп — хъугъэ-шIагъэр къырагъэлъэгъукIы, гум щыхъэрэр, щышIэрэр къыраIотыкIы.

Адыгэ пачъыхьэхэм ядинастие Египет апэу щезыгъэжьагъэр, ыпшъэкIэ къызэрэтIуагъэу, Борэкъокъо Анцокъу ары. Ащ идунай къырыкIуагъэм, пачъыхьагъум техьанэу зэрэхъугъэм тыщегъэгъуазэ адыгэ тарихълэжьэу Египет щыпсэущтыгъэ Бэджэ Мыхьамодэ итхылъэу «Адигэм илъапсэ къызыхэкIыгъэр» зыфиIоу 1912-рэ илъэсым Каир къыщыдигъэкIыгъэм. Адыгэхэм къахэнэжьыгъэ къэбарыжъхэр IэубытыпIэ ышIыхэзэ, Мыхьамодэ къеIуатэ щыIэныгъэ гъогу хьылъэу Борэкъокъо Анцокъо къыкIугъэр, лIыгъэ лъэшыгъэу зэрихьагъэхэр.

Къэбарыжъым къызэриIуатэрэмкIэ, Болгарием исыгъэ адыгэмэ ащыщэу нэбгырэ заулэ ащ къикIыжьыхи, Константинополь (джы Стамбул ары) кIохэзэ, чэщыр щырахынэу зы чIыпIэ горэм къыщыуцугъэх. Чъыеу щылъхэзэ, хъункIакIохэр къатеуагъэх. Ежь адыгэхэри пхъашэу апэуцужьыгъэх, ау зипчъагъэкIэ нахьыбэхэу, зыфэзыгъэхьазыри къатебэнэгъэ хьункIакIохэм лые къарашIагъ: азыныкъо къаукIыгъ, зы кIэлэцIыкIу ашIуахьыгъ. А кIэлэцIыкIур Константинополь ибэдзэр щащагъ. Дамаскэ къикIыгъэ сатыушIэ горэм ыщэфыгъ. Ащ кIэлэцIыкIур Дамаскэ щищэжьыгъ…

НэмыкI къэбарым къызэриIуатэрэмкIэ, хы ШIуцIэ Iушъом щащи, зыщэфырэм ыщэжьызэ, кIэлэцIыкIур Каир нэсыгъ. Джащ къэбаритIуми ацыпэ щызэолIэжьы. Сыдэу щытми, джащ тетэу Каир кIэлэцIыкIур къынэсыгъэу ащ щищэфыгъ Египет ипачъыхьэу Элмаликул Мансур Али ибн Щэхьэбанэ. Ыщэфи, кIалэр дзэ еджапIэм чIигъэхьагъ, икIалэм фэдэу гъэсэныгъэ ритыгъ. Мысырыпщыр — Египет ипачъыхь — ащ фэдэу сабый ибэм дахэу зэрэдэзекIуагъэмкIэ адыгэхэр зэрэфэразэхэм игупшысэ пщыналъэу «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфиIорэм къыхэщы. «ШIу алъэгъоу тхэтыр пэщэ гъэсэнэу къарет… Борэкъокъо  пщыр ахъырэтыкъоу еубыт» — хагъэунэфыкIы гъыбзэм иусэ сатырэхэм.

Борэкъокъо Анцокъо еджэпIэшхор къыухи, Египет идзэхэр ыIэ илъэу хъугъэ. Пачъыхьэр зэлIэм, ащ унашъоу къышIыжьыгъэмкIэ Борэкъокъо Анцокъо пачъыхьэу Египет фэхъугъ.

Ящэнэрэ къэбари пылъ Борэкъокъо Анцокъо Египет пачъыхьэ зэрэфэхъугъэм. Бэджэ Мыхьамодэ ээрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, Бэгъдад халифатствэр къэтIасхъэ зэхъум Кавказ рищи, ыпкIэ аритызэ пачъыхьэм дзэшхо ыгъэпсыгъагъ. Ахэм ащыщэу ежь пачъыхьэхэр къэзыухъумэрэ дзэ лъэш адыгэ шыудзэу иIагъ. Халифатствэм хэмытыжьынхэу, ежь къэрэлыгъо шъхьаф хъуным фаеу араб хэгъэгухэм а лъэхъаным зыкъэзыIэтыхэрэр бэу ахэтыгъ. Ащ фэдэу Египет зыкъыщаIэтыгъ. Арыти, халифым дзэ гъэнэфагъэхэр Египет ыгъэкIуагъэх. А кIуагъэхэм адыгэ шыудзэри ахэтыгъ. ЗыкъэзыIэтыгъэхэр запIытIхэм, адыгэ дзэ пащэр Египет игубернаторэу халифым фишIыгъ. А дзэ пащэр Борэкъокъу арыгъэу къэбарым къеIуатэ. ЗыкъэзыIэтыгъэхэр Египет щызэхакъутагъэхэми, нэмыкI чIыпIэхэм ащыIасэщтыгъэхэп, къэралыгъо шъхьаф зашIыным пае банэу къырахьыжьагъэр джыри нахь лъэшэу къыщызэкIанэщтыгъэ. Аузэ халифатствэр зэбгырызыгъэ, къэралыгъо шъхьафэу бэмэ зашIыгъ. Египетри халифатым хэкIи, шъхьафы зишIыгъ. Ащ пачъыхьэу фэхъугъ Борэкъокъо.

Мы хъугъэ-шIагъэу къэбарым къыIуатэхэрэр тэрэзых, ау, енэгуягъо, а хъугъэ-шIагъэхэм Борэкъокъо иIоф нэужым ахэгъэщагъэ хъугъэкIэ. Сыда пIомэ Борэкъокъо пачъыхьагъум зытехьагъэр 1382-рэ илъэсыр ары. Бэгъдад халифатствэр зызэбгырызыгъэр ябгъонэрэ лIэшIэгъур ары. Ащ къыхэкIыхи, Гурыт Азием, Иран, Афганистан къэралыгъо шъхьафэу зашIыжьыгъагъ.

Ащ фэдэу уахътэмкIэ зэщыкIукIыгъэ хэтми, шъыпкъэр шъыпкъэу къэнэжьы: адыгэмэ ащыщэу апэу пачъыхьэ хъугъэр Борэкъокъор ары.

Бэджэ Мыхьамодэ къызэриIорэмкIэ, Борэкъокъо пачъыхьэ зэхъум, иIахьылэу Кавказым исхэр Египет ыщэжьыгъэх. Ащ имызакъоу, кIэлэкIаби рищыгъ дзэм хищэнхэу. Тхыгъэ тхылъхэм къызэраIорэмкIэ, мин пшIыкIущ зыхэт адыгэ шыудзэшхо Борэкъокъо зэхищэгъагъ. Ахэми къаушыхьаты адыгэ мамлюкхэр щэфыгъэ закIэу зэрэщымытыгъэхэр. Къэралыгъо акъыл иIэу, гупшысэ лъагэхэм арыгъуазэзэ, Борэкъокъо иIофшIэнхэр зэрихьэщтыгъэх: Нил хищыхи, каналхэр бэу зэбгырищыгъэх, еджапIэхэр къызэIуихыгъэх, дворецхэр, мэщытхэр Каир дишIыхьагъэх. Джы къызнэсыгъэми Борэкъокъо ыцIэкIэ ахэм яджэх. Сэ сшъхьэкIи ащ тIэкIу сыщыгъуаз: Египет туристэу сызыщэIэм Борэкъокъо ыцIэкIэ щыт библиотекэр слъэгъугъэ, ипачъыхьэгъу лъэхъан аригъэшIыгъэ каналхэм, еджапIэхэм, мэщытхэм къатфытегущыIагъэх…

Борэкъокъо Анцокъо ипачъыхьэгъу лъэхъан Египет иэкономикэ зыкъыIэтэу, нэмыкI къэралхэм сатыу игъэкIотыгъэу адишIэу регъажьэ. Ащ дакIоу икъэралыгъо гъунапкъэхэм зарегъэушъомбгъу. Борэкъокъо изэолIыгъэ гъэхъагъэхэр «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфиIорэ пщыналъэми IупкIэу хегъэунэфыкIы: «Пачъыхьэ узашIым Шам (Сириер ары — А.Шъхь.) ихэкур оубыт, Хэкоу уубытыгъэмэ Мэчэ-Мэдинэр (Саудовскэ Аравием ит къалэхэм ацI — А.Шъхь.) ащыщ» — къыщеIо пщыналъэм.

Борэкъокъо джащ тетэу пачъыхьагъум ылъапсэ Египет щигъэуцуи, илъэсишъэрэ щэкIырэ тфырэм пачъыхьэгъу тетыгъор адыгэмэ аIыгъыгъ. А уахътэм къыкIоцI нэбгырэ тIокIырэ тIурэ пачъыхьэу техьагъ. Адыгэ пачъыхьэу Египет техьагъэм ипчъагъи пщыналъэм исатырэхэм ахэгъэпытыхьагъ. Борэкъокъом фэгъэзагъэу усэм къыщеIо: «Узыщыщ цIыфмэ пачъыхьэ танджыр къащыплъ, Тандж къызыщыплъагъэр нэбгырэ тIокIырэ тIурэ шъурекъу». Борэкъокъо илъэс пшIыкIухэ пачъыхьагъу IэнатIэр зэрихьагъэ, илъэс тIокIищым ехъу ыгъэшIагъэу лIагъэ. Ежь ыуж ыкъоу Фарадж пачъыхьэу техьагъ. Борэкъокъо Анцокъо ыуж пачъыхьагъу IэнатIэр зезыхьагъэхэм ащыщэу къэралыгъо акъыл нахь зиIэу, дзэпэщэ лъэшхэу нэбгырэ пшIыкIутIумэ ацIэ къыраIо: Тэтэрыкъо Абдулахь, Барасбый, ащ ыкъоу Юсыф, КIэкъумыкъу, ащ ыкъоу Осмэн, Инал, Къайтбый, Апэрэ Къэншъау, Джамболэт, Тумбай, Къаншъаугъур, Тумэнбэй (ар ятIокIэнэрэ щырагъ).

Къушъхьэ шыгу зэготхэми зырызхэр къызэрахэлъэгыкIыхэрэм фэдэу, мы зыцIэ къетIогъэ лIы цIэрыIохэм нахь къахэщых етIани нэбгыриплI: Борэкъокъор, Барасбый, Къайтбый, Къаншъаугъур ыкIи Тумэнбэй.

Барасбый ипачъыхьэгъу лъэхъан (1422 — 1438) икъэралыгъо гъунапкъэхэм заригъэушъомбгъугъ, 1426-рэ илъэсым Булакы хыдзэшхо тыригъэуцуагъ, хыгъэхъунэу Кипр ыштагъ.

Къайтбый ипачъыхьэгъу лъэхъан (1468 — 1496-рэ илъэсхэр), тхыгъэ пстэухэм зэтефэу зэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, адрэ пачъыхьэгъу пстэуми инэу атекIы. Анахь охътабэрэ зэрэтетыгъэ закъор арэп. Илъэс 28-у пачъыхьагъум зыщытетыгъэм Къайтбый гъэхъэгъабэ ышIыгъ. Пачъыхьагъум Къайтбый зэрэтехьэу пачъыхьэ тезэрэдз-тезэрэхьэ зэпымыужьэу щыIагъэр зэтыригъэуцуагъ, къэрал кIоцI Iофхэм язытет ыгъэпытагъ, зитеплъэ-гъэпсыкIэ джы къызнэсыгъэми агъэшIэгъорэ мэщытышхуитIу ыгъэуцугъ. Джы ахэм ежь Къайтбый ыцIэ ахьы. Гъогубэ, еджэпIабэ, пытэпIабэ, лъэмыджыбэ ышIыгъ. А пстэури псэолъэ пытэ къодыеу щымытэу, хъырахъишъэу, пкIырапкIынэу гъэпсыгъэ. «Илъэс минхэм къакIоцI Каир иисторие» зыфиIорэ тхылъым араб тарихълэжьэу Ал-Бекбаши Абд ар-Рахман Заки къыщеIо: «Къайтбый иIофшIэнкIэ бэмэ агъэгумэкIыщтыгъэ, бэ зэшIуихыгъэр. Ащ изэманыгъо агъэуцугъэ псэуалъэхэм ядэхагъэ нэр пIэпахы. Къайтбый изэман ан-Насирэ (912 — 962-рэ илъэсхэм аббасид халифэу щытыгъэр ары. — А. Шъхь.) изэманэу псэолъэ гъэшIэгъонхэр зыщашIыщтыгъэм фэдэкъабз. Дунаим итыдэрэ лъэныкъо щыщ архитектори, художники, туристи амыгъэшIэгъон алъэкIырэп адыгэ мэщытхэм ядэхагъэ, яшIыкIэшIуагъэ…»

«Ахэр, адыгэ мамлюкхэр, — Уильям Мойер итхылъэу «История мамлюков» зыфиIорэм къыщетхы — философскэ, политическэ шIэныгъэхэмкIэ лъэшыгъэх Iэшэ гъэбзакIэмрэ шы тесынымрэ зэрафэкъулайхэм фэдэкъабзэу. Ахэм культурэшхом икIэн хьалэмэтхэр къагъэнагъэх, нэужыми ахэм ялъэшыгъэ, ядэхагъэ, янурэ тырку хъункIакIохэм къырагъэIыхын алъэкIыгъэп».

ЯлIыгъи яакъылыгъи къащагъэлъэгъонэу чIыпIэ хьылъабэхэм адыгэ мамлюкхэр арыфагъэх.

Тырку султIанэу Сэлым Хафэм къаришIылIэгъэ заор адыгэ мамлюкхэмкIэ ушэтыпIэ хьылъэу хъугъэ. А лъэхъаным Египет пачъыхьэу тетыгъэр Къаншъаугъур арыгъэ. Къэбарым къызэрэднигъэсыжьыгъэмкIэ, адрэ мамлюк пачъыхьэмэ афэдэу еджагъэу, гъэсагъэу Къаншъаугъур щытыгъэп, адыгабзэ фэшъхьафи ышIэщтыгъэп. Къайтбый пачъыхьэм янэшэу, Кавказым Къаншъаугъур рищыгъэу ары Бэджэ Мыхьамодэ зэриIорэр. ЫныбжьыкIэ уцугъэу икIыгъагъэти, ыцIэ зэрэадыгацIэуи къэнагъ.

ЕджапIэ къыухыгъэу Къаншъаугъур щымытыгъэми, илIыгъэрэ иIушыгъэрэ къэралым ипащэхэм къагурыIуагъ, пачъыхьагъум тырагъэхьагъ. Ар зыхъугъэр 1501-рэ илъэсыр ары. А лъэхъаным ащ илъэс тIокIищ ыныбжьыгъ. Къэралыгъом тхьамыкIэгъуабэ ыщэчыгъэу, уджэшъугъэу къыIэкIэхьагъэми, Къаншъаугъур акъыл куоу, сэнаущыгъэу хэлъхэм яшIуагъэкIэ къэралыгъом иэкономикэ къыIэтыгъ, ифинансовэ Iоф зыпкъ ригъэуцожьыгъ.

Илъэс пшIыкIутфым къыкIоцI Каир канал пчъагъэ рищагъ, жьышъхьалхэр ыгъэуцугъэх. Средиземнэ хым пытапIэ (крепость) Iуигъэуцуагъ. 1503-рэ илъэсым еджапIэрэ мэщытрэ зэхэтэу щигъэпсыгъэм джыдэдэм Къаншъаугъур ыцIэ ехьы. Библиотекэ гъэшIэгъон Каир къыщызэIуихыгъ. Къаншъаугъур усакIохэм осэшхо афишIыщтыгъэ, музыкэр шIу ылъэгъоу, орэдыIохэм шъхьэкIафэ афишIэу щытыгъ. Къаншъаугъур ипачъыхьагъу лъэхъан Португальскэ флотэу къякIугъэр зэхикъутагъ. Политическэ гъэхъагъэу ышIыгъэхэм ащыщ 1502-рэ илъэсым Испанием зэзэгъыныгъэу дишIыгъагъэр. А зэзэгъыныгъэм теткIэ Египет исатыушIын IофхэмкIэ иягъэ къаримыгъэкIынэу Испанием Iуагъэ къыригъэшIыгъ.

Къаншъаугъур икъэралыгъо зещакIэ зэфэхьысыжь фишIызэ Расим Рушди етхы: «В 1501 году престол Египта занял султан Къаншъау аль-Гури. Он был человеком огромной энергии и сильной воли. Он упрочил основы безопасности, ликвидировал анархию, улучшил финансовое положение государства. Когда дела завершил, он принялся прорывать каналы и воздвигать цитадели на побережье, улучшил пути паломников в Мекку, построил школу, которая известна под его именем, великолепную библиотеку, новый минарет для соборной мечети Аль-Азхар, соорудил Джами-аль-шиас на острове ар-Рауда, колодец в ар-Рамиле, ветряные мельницы в старом городе, возобновил строительство водных сооружений, связанных с городом Аль Гури, славился щедростью по отношению к поэтам, любовью к музыке и благосклонностью к музыкантам».

Сэлым Хафэр 1516-рэ илъэсым заокIэ Египет къызекIум, Къаншъаугъур илъэс 75-рэ ыныбжьыгъ. Ары нахь мышIэми, пыим пхъашэу пэгъокIыгъ, идзэхэм щысэтехыпIэ афэхъоу, щыни ымышIэу, шышъхьэмыгъазэу, псэемыблэжьэу зэуагъэ. ЗипчъагъэкIэ къябэкIырэ пыир, чIанэрэми фызэмыплъэкIыжьхэу, ыпэкIэ къилъыщтыгъ, ау адыгэхэри къызэкIакIощтыгъэхэп, хьадэгъур аштэзэ, пый лъэшыр зэтыраIажэщтыгъэ.

Мы зэошхом ихъугъэ-шIагъэхэр, ащ кIэухэу фэхъугъэр къагъэлъагъоу гъыбзищ къытлъыIэсыжьыгъ. Ахэр «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз», «Къаншъаугъур игъыбз», «Тумэнбэй игъыбз» зыфиIохэрэр арых. Апэрэр — лIыбэ орэдэу, мыдыритIур зэхьылIагъэр ежь ацIэмэ къаIо нахь мышIэми, орэдищми Къаншъаугъур ыцIэ къахэфэ, илIыгъэ-псэемыблэжьныгъэ къыраIотыкIы: «Заом тыхахьэмэ, Къаншъаугъур типащи… ТызэкIэкIонти, Къаншъаугъур мэзау. Заом зыхахьэкIэ, аслъан хабзэу мэзечъ. Дзэшхом щызечъэзэ, щагид, хабзэу псэхыжь» — къыщеIо «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфиIорэм. «Типщышхоу Къаншъаугъур ышъхьэкIэ тидзэмэ япащэу  апэгъокIышъ, лъыпсыр ыгъачъэу, Хьалачыр пыим фигъакIоу, Тыркудзэм пхъашэу езаозэ, лIэбланэу ащ щыфэхыгъ», — гушхуагъи хэлъэу, гукIэгъу фабэри, гухэкI инри щызэдыхэтэу къыщеIо «Тумэнбэй игъыбз» зыфиIорэм. Ежь Къаншъаугъур фэдэу, псэемыблэжьэу дзэкIолIхэри заощтыгъэх. Ау Хьалэб игубернаторыщтыгъэу Къарбэчыпщыр къумалэу къычIэкIыгъ. Дзэу зипащэр зэтыриIажэу, иягъэ къыгъакIозэ, пыим игъогу фызэIуихыщтыгъ, нэужым пыим гохьажьыпи, къыдэзаоу ригъэжьагъ.

Къумалыгъэм имыхъур тамыгъэ едзыгъэу ащ ыцIэ усэм къыхэнагъ: «Дзэпащэу тиIэр Къарбэчышъ, тигъакIорэп» — къыщеIо ащ ыцIэ «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфиIорэм, «Хьалэб идзэм иIэшъхьэтетэу, Хьэм фэдэу, Къарбэч ныбэкъыр къумалэу пыим гохьагъ», — гущыкIыгъоу, нэпэнчъагъэм инэплъэ-Iуплъэу къумалым исурэт усэм исатыр къыщеты. Ау ащ фэдэу мамлюкхэм ахэтыгъэр зырызыгъ, нахьыбэр псэемыблэжь лIыхъужъыгъэх.

Адыгэ мамлюкхэм псэемыблэжь банэу тыркудзэм рашIылIагъэм къытегущыIэзэ, «Египет — сын тысячелетий» зыфиIорэ тхылъым къыщетхы: «Сыд щыкIагъэ яIагъэми, мысагъэ горэ зэрафэплъэгъун яшэнкIэ ахэлъыгъэми, ахэпхын умылъэкIынэу мамлюкхэм зы шIуагъэ ахэлъ зэпытыгъ: егъашIэми щтапхэу щытыгъэхэп. Мы заом лIыхъужъныгъэшхо дэдэ ахэлъэу щызэуагъэх». Ары, мамлюкхэр лIыгъэшхо ахэлъэу заощтыгъэхэми, топхэр зыхэт, IашэкIэ зэтегъэпсыхьэгъэ тыркудзэм утынышхо къарихыщтыгъэ. 1516-рэ илъэсым шышъхьэIум и 24-м, тхьаумэфэ мафэм, Мардж-ад-Дабикъэ дэжь зэо лъэшэу щыкIуагъэм Къаншъаугъури нэмыкI дзэпэщэ лIыхъужъ пчъагъи къыщаукIыгъэх. Ащ фэдэ утын хьылъэ защэчыми, тыркудзэм Iэрылъхьэ зыфашIыгъэп, псэемыблэжьэу заор лъагъэкIотагъ.

Япачъыхьэ къаукIыгъэти, пачъыхьакIэ хадзын фаеу хъугъэ. Хэта ащ фэдэ охътэ хьылъэм а пшъэрылъыр анахь зыгъэцэкIэшъущтыр, анахь зытефэрэр? ЛIыгъэмкIэ хэти акIыб кIонэу, дэтынэу фаеп, ау Iофыгъо пстэумэ язэхэщэкIощтыр лIыгъэ закъом къыщыуцурэп. А гумэкI-гупшысэр щызэхэошIэ пщыналъэм. Къаншъаугъур къызаукIым, лIышъхьэхэр зэIукIагъэх пачъыхьэ ашIыщтыр рахъухьанэу. «Къалэм текIужьымэ, пачъыхьэ хъунэри дэмыс, Тумэнбэир дэсышъ, пщыгъор ратынджэ кIэлащ» — elо пщыналъэм. ЗэрэкIэлащэм пае ехъырэхъышэх, ау пщыналъэм къызэриIоу, кIэлащ нахь мышIэми, «Дзэр зэрищэнкIэ псэ зиIэм фэдэ хэмыт» — арышъ, «Пщыгъор къыратышъ, пачъыхьэ тахътэм дагъэкI».

Тумэнбэй лIыхъужъныгъэшхо зэрихьэзэ зэуагъэ, цIыфмэ къырапэсыгъэр зэрилъапIэр, къызэрэщыгугъыхэрэр ыгъэцэкIэнымкIэ ыпсэ зэремыблэжьырэр нэрылъэгъу афишIыгъ. Пщыналъэм исатырэхэм ар сурэт псаоу къагъэлъагъо: «Тыркум идзэшхо Тумэнбэир щэзау, Заом зыхахьэкIэ блэгъошхом фэдэу мэзечъ. Чъэрыжъым тесэу Сэлым щагъым (шахым) ашIуекIу, Щэтырым екIумэ Рум пачъыхьэр чIэмыс, Маисэу ыIыгъыр щэтыр чIэгъым щегъабз».

ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ тхылъэу «Египет — сын тысячелетий» зыфиIорэм Тумэнбэй ехьылIагъэу къыщетхы: «Лъэшэу чанэу, ыгукIи ышъхьэкIи къогъанэ имыIэу тыркумэ ар апэуцужьыгъ, зэкIифэнэу, зэхикъутэнхэу пыим жэхахьэщтыгъэ. Ау мамлюкхэм утынэу ахьыгъэм джэнджэш къахилъхьагъ, къыгъэтIэсхъагъэх. Мэзэ заулэкIэ дзэшхоу Тумэнбэй зэIуигъэкIагъэр 1517-рэ илъэсым, щылэ мазэм и 22-м мацIэм фэдэу бэдэдэ хъурэ тыркудзэм пэгъокIыгъ Каир ихэгъошъхьэ шъыпкъэм, Мукаттам зыфиIорэ бгычIэм дэжь. Псэемыблэжь банэу мамлюкхэм ашIыгъэм зи къикIыгъэп. Iашэ икъоу мамлюкхэм зэрямыIэм, топхэмкIэ тыркухэр къялъэшэкIэу зэрэщытым заом кIэухэу фэхъущтыр фиухэсыгъ… Тумэнбэйи ащ игъусэхэми лIыхъужъныгъэшхо зэрэхьагъ нахь мышIэми, зи къикIыгъэп. Мамлюкхэр гъунэм нэсэу къызэхикъутагъэх, Сэлым Каир дэхьагъ».

Тумэнбэй аIэкIэкIыжьи, бедуинхэм адэжь зыщигъэбылъэу, шъэфкIэ дзэ ыугъоинышъ ипый ичIыфэу телъыр ритыжьыным пылъыгъ. Ау Сэлым Хафэм идзэ ыкIуачIи, ихъоршэрыгъэ-тхьагъэпцIыгъи Тумэнбэй икъэгъотын рихьылIагъ. Щынагъори мылъкури зэгъусэу ытIупщыхи, Тумэнбэй къаубытыгъ. Тумэнбэй илIыхъужъныгъэ зыфэдэр Сэлым Хафэм ешIэти, шъыпкъагъэкIэ готынэу къеуцуалIэмэ псаоу къыгъэнэжьынэу, дзэпащэ ышIынэу риIуи шъхьае, «Напэр сщэу, псэр сщэфыщтэп» ыIуи, феуцолIагъэп, Тхьэу зызылъытэжьырэ Сэлым Хафэм ыпашъхьэ зыщигъэцIыкIугъэп. Тумэнбэй ежь ицIыфыгъэ напэ, илъэпкъыцIэ къыухъумэзэ, Сэлым дэгущыIагъ. Ар ыдэныя дунаир зэкIэ зыштэн зыгу хэлъым?! Ыдагъэп. ИтекIоныгъэ рыкъэеу, Сэлым Хафэм иунашъокIэ Тумэнбэй «мэлылъфэгъум и 23-м, 1517-рэ илъэсым къалэу Каир икъэлэпчъэ дэхьапIэ щыпалъагъ».

ЛIыгъэ-гушхуагъэм ымэкъэ лъэши, шъхьэкIо-гукъаом игъыбзэ гухэкIи пщынэлъэ сатырэм щызэдыхэлъых. «Тумэнбэир тыркужъ лъапцIэмэ къаубыт, Дзэшхоу зыубытым Сэлым щагъым къыфещ, Къэмыщынахэу Сэлым щагъым дэпсалъ. Шъхьэпылъэ кIапсэр Тумэнбэим шIохадз, КIапсэр дадзыйи Тумэнбэир дащай»— къыщегъыбзаIо пщыналъэм.

ЦIыфыгъэ напэр… Насыпыр… Ежь хэти зыфэдэм елъытыгъэу а гущыIэхэм ямэхьанэ къыгурэIо, ищыIэныгъэ гъогу щызэпырехы, къыщелэжьы… Къаншъаугъуррэ Тумэнбэйрэ зыфэдэхэмкIэ насыпыгъэр, цIыфыгъэ дэхэгъэ иныр ыкIи ахэмэ апэгъэуцугъэу пыим зезыщэгъэ Къарбэч къумалыр зыфэдэмкIэ нэпэнчъагъэр, насыпынчъагъэр пщыналъэм IупкIэу, нафэу къырегъэлъэгъукIых. Псэр зыти, напэр зыщэфыгъэу, хьадэгъур зышти, щытхъу дахэ зыпылъэу егъашIэм щыIэнэу къэнагъэм ыцIэ къеIэты. Напэр зыщи псэр зыщэфыгъэм нэпэнчъагъэр мыхъурэу ыцIэ едзыгъэу къегъанэ.

Ащ фэдэ егъэшIэрэ гупшысэр пщыналъэм зэрикупкIым ар бэгъашIэ ешIы.

Адыгэ мамлюкхэр апсэ емыблэжьхэу зэуагъэх, ау текIоныгъэр Сэлым Хафэ, ыпшъэкIэ зэрэхэдгъэунэфыкIыгъэу, къыдихыгъ. КъатекIогъэ джэгъогъу пыим хьакIэ-къокIагъэу бэ адыгэ мамлюкхэм аришIагъэр: дзэкIолIхэр пилъагъэх, ыукIыгъэх, псаоу чIитIагъэх, нэжъ-Iужъи, сабыйи, хъулъфыгъи, бзылъфыгъи зэхэдз иIагъэп — зэкIэмэ апсэ Iуихызэ рекIокIыщтыгъэ. Ащи къыщымыуцоу, бзылъфыгъэ зэпкъаджэу ыукIыхэрэм аныбэ зэгуаригъэупкIыти, сабыеу къыдахыхэрэри аригъэукIыжьыщтыгъэх. ХьакIэ-къокIагъэм яIэтэшъхьэIулIэжьэу Сэлым Хафэр зэрэзекIуагъэм исурэт хьылъэкIэ пщыналъэр еухыжьы.

Усэр щыIэныгъэм епхыгъэ шъыпкъэу щыт зыхъукIэ, кIуачIэу ащ иIэщтым, жъы мыхъоу къэкIорэ уахътэ пэпчъ ар зэрэлъыIэсыщтым урагъэгупшысэ адыгэ мамлюкхэм я XVI-рэ лIэшIэгъум аусыгъэ пщыналъэхэу «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз», «Къаншъаугъур игъыбз» ыкIи «Тумэнбэй игъыбз» зыфиIохэрэм. Мы пщыналъэхэм къаIуатэхэрэр зы лъэхъаным ихъугъэ-шIэгъэ зэкIэлъыкIохэр арых. Ежь гъыбзэр зэхьылIэгъэ лIыхъужъыр нахь къыхэщэу гъэпсыгъэ. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, адыгэ жэрыIо творчествэм зэрихабзэу, «Адыгэ пачъыхьэмэ ягъыбз» зыфиIорэр лIыбэ орэдхэм афэд, бэмэ зэряхьылIагъэр ежь пщыналъэм ыцIи къеIо; мыдрэ пщынэлъитIур лIызэкъо орэдхэм афэдэх — пщыналъэхэр зэхьылIэгъэ лIыхъужъхэм ацIэ гъыбзэхэми цIэу афэхъугъ. ГъэшIэгъоныр, «Айдамыркъан иорэд», «Хьатх я КъокIасэ иорэд» зыфиIохэрэм ягъэпсыкIэ фэд «Тумэнбэй игъыбзэ»: ежь ышъхьэ къыфиIожьырэ гухэкI-гукъаом исатырэхэу зэхэлъ гъыбзэр…

Чым ыкъогъу чы къыкъокIы зэраIоу, адыгэ мамлюкхэм яхьылIэгъэ усэ, къэбар зытIоу къытIэкIэхьагъэхэм тытырагъэгушхуагъ Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым иархив джыри нахь тыщылъыхъонэу. ПкIэнчъэуи хъугъэп: материал зэфэшъхьаф заулэ къыхэдгъотагъ. Ащ фэд «Тумэнбэй игъыбз», «Адыгэхэм Мысыр (Египет) пачъыхьагъур зэрэщаIыгъыгъэр», «Мысыр (Египет) щыIэ (адыгэ) къэралыгъор», нэмыкIхэри. Наурзэ Ибрахьимэ иархив зы тхьэпэ гъэшIэгъон къыхэдгъотагъ ышъхьагъкIэ — урысыбзэкIэ, ычIэгъкIэ арапыбзэкIэ тхыгъэу. ТIури ежь Ибрахьимэ ытхыгъ, ащ къегъэнафэ арапыбзэри урыcыбзэри зэришIэщтыгъэхэр. Тхьапэм ыкIыби урысыбзэкIэ тетхагъ: «Мыр аужырэ Мысыр султIанэу Къаншъаугъурэу быслъымэн лъытакIэмкIэ 922-рэ илъэсым (26.VII.1516) тыркумэ  Мардж-ад-Дабикъы щаукIыгъэм фагъэуцугъэ мыжъосыным тетхагъ. Мыжъосыныр Каир дэт». Ащ тетхэгъэ текстыр инэп, ау IупкIагъи гуфэбагъи хэлъ, зыпсэ емыблэжьэу шъхьафитныгъэ банэ зышIырэм хэмыкIокIэжьын лъэуж къызэригъанэрэм инэпэеплъ саугъэтым тетхагъэр: «Мы цIыфым ынэгу нурэр къыкIихэу дахэ. НэпцитIур чыжьэу зэпэIудзыгъ. Ынэгу ихыгъ, ыбгъэ зеубгъу. Ыбг ищыгъэу лIы лъэпэлъаг. ПлIэIубгъу. Лыпцэхэр лъэшых. Къоданэ, кIочIэ лъэш хэлъ. Адыгэ шъуашэкIэ фэпагъэ. Шы пкIэгъолэ дахэм щэбзащэу рэбыбы. Ишы ыбгъэ шъуамбгъо, ыбг псыгъо, шы ищыгъэ лъаг. Илъэгагъэ метритIу».

Джыри зы щысэ: апэрэ еплъыгъомкIэ, мамлюк темэ иIэми уемыгуцэфэнэу зы усэ горэм ыцIэ тынаIэ тетыдзагъ: «Адыгэ щыу шъищым яорэд». Текстым теплъымэ, цIэр шъхьафы нахь, усэр зэхьылIагъэр адыгэ пачъыхьэу Мысыр щыIагъэхэр ары. Текстым кIэтхагъ: «Зыусыгъэр сшIэрэп, къэзытхыжьыгъэри къызэрэсIэкIэфагъэри сшIэрэп. Зытхыжьыгъэр КIубэ Щэбан. Краснодар». ЗытыритхыкIыжьыгъэ текстыри игъусэп, зыщитхыжьыгъэ уахътэри кIэтхагъэп.

Шъхьэлэхъо Абу