Радио ГТРК "Адыгея". Лъэпкъ мэкъамэхэр. 30.07.2010 12:20
**************
Н.Т. Гишев. Все об адыгах. - Майкоп. Изд. ООО "Качество", 2002 г. с. 352-358
КЪОДЖЭБЭРДЫКЪО МЫХЬАМЭТ
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт ехьыл1агъэу къа1ожьхэрэр лъэныкъо зэе-т1уаехэмк1э зэтек1ых. Ау ш1ошъхъуныгъэшхо хэлъэу, гуфэбэныгъэу фыря1эр къыгъэлъагъоу зэк1эри зэу зэк1ол1эжьырэр Мыхьамэтыр зэрэл1ыхъужъыщтгъэр, акъылыгъэрэ 1адэбрэ зыхэлъ ц1ыфэу зэрэщытыгъэр ары. Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт ау сыдми ц1ыфымэ къаугупщысыгъэ л1ыхъужъэу щытэп - ар дунаем къытехъуагъэу, щыпсэугъэу, илъэуж ч1ы шъхьашъом къытыринагъэу, ыц1э ш1ук1э, дэгъук1э ц1ыфымэ къахинагъэу щыт. Ил1ыблэнагъэрэ, игушхуагьэрэ, и1эдэбыныгъэ-изек1ок1э дахэхэмрэ адиштэу бзылъфыгъэмэ шъхьак1эфэныгъэшхо афиш1ыщтыгъ, гъэш1оныгъэшхо арихыщтыгъ.
Зек1ок1э дахэхэу Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт хэлъыгъэхэр къыгъэлъагъохэу, непэ ныбжьык1эхэм щысэтехып1э афэхъурэ къэбарымэ такъытегущы1эн.
Напцэкъо Ахъмэт Тыу ыкъом къызэри1отэжьыщтгъэмк1э, Къоджэбэрдыкъор шапсыгъэмэ ащыщыгъ. Т1опсапэ зэошхо зыщэхъум, ул1ымэ сыл1 зы1оу хэгъэгум исэу пыим пежьагъэр къауи Хьанифэм дэжь еол1агъ. Мощ фэдизэу еол1агъэм Къазый Хьанифэ емыпсалъыхъо зы нэбгырэ ахэтыгъэп. Къоджэбэрдыкъор анахь к1алэу, к1элэк1э зэичэу ахэтыгъ. Ащ пае мо Хьанифэм «къыздак1у» ри1онк1э ш1оук1ытагъоти: «Сэ укъыздэк1онэп, ау сипсэлъыхъумэ зэу уащыщ къысэп1о къодыемэ сезэгъыщт», — ы1оти щхыпц1ыщтыгъэ.
Къек1ол1агъэмэ ащыщ горэ къэгущы1эшъ: «Хэкум л1эу исыр мы ч1ып1эм къырихьыл1агъ, непэ мыщ ащыщэу узыдэк1ощтыр гъэнэфагъэ орэхъу», - е1ошъ пшъашъэм пеубыты.
— Хьау, аущтэу къысэмы1у, сэ ц1ыфымэ сахэдэнэу си1оф нэсыгъэп, — къаре1ожьы.
Пшъашъэм фамыгъэгъухэ зэхъум: «Мы пыеу шъузыпэгъок1ырэм л1ы къахэзыщырэмк1э синэчахь тхыгъэ», — ы1уи къафыпиупк1ыгъ. (Арэу л1ыхэмэ орэмызаох джы).
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, пыим игупчэ шъыпкъэ хахьэшъ, топ зэк1эт, пыил1ыхэри тесэу къахефышъ, къефы. А ч1ып1э дэдэм Къоджэбэрдыкъор къау1э. Топыри Къазый Хьанифэ дэжь къарагъэфы. Къоджэбэрдыкъори зэрэу1агъэу Къазый Хьанифэ дэжь къыращэл1эжьы. Ащ дэжьым Къазый Хьанифэ у1агъэр щарегъэт1атэшъ, щыгъын ш1оеу щыгъхэр щарегъэхышъ, щыгъын къабзэк1э къарегъэфапэ. Къоджэбардыкъор къыращэжьэжьышъ ядэжь къащэжьы. Ек1эпщэныри аублэ.
Мэфэ заулэ нахь тыримыгъаш1эу Къазый Хьанифэ Къоджэбэрдыкъом ик1апщэ мак1о. К1апщэр мэджэгушъ щагум дэт. Сымэджэ пэсхэри мыдрэ унэм исых. Къазый Хьанифэ къызэсым, сымэджэ пэсмэ ашъхьа щагъэзыягъ. Хьанифэ унэм къехьашъ сымаджэм к1элъырэт1ысхьэ.
— Адэ, Хьаниф, сыдэу к1оч1эрымэ 1ае къысэурэ? - къэупч1э Мыхьамэтыр.
— А Мыхьамэт, сэ ар сш1омы1аеу мыщ фэдизрэ мафэм, сщыгъыгъ, — е1о Хьанифэ. — Ащи ш1ык1э и1, — е1ошъ, Хьанифэ ек1ышъ, Мыхьамэтым ищыгъынэу лъым зэхищхэгъагъэхэу щыгъыгъэхэр зыщихыхи, зыкъыгъэкъабзи Мыхьамэт ыпашъхьэ къэт1ысыжьыгъ.
1азэр къащэшъ Къоджэбэрдыкъом щэр хырагъэхы. Мыхьамэт чэщым ыпсэ хэк1ышъ, пчэдыжьым дахышъ агъэт1ылъы. Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт ятэ и1эжьыгъэп. Янэрэ ышыпхъу закъоу Хьабибэрэ ны1эп анахь пэблагъэу и1эжьыгъэр.
Мыхьамэт зэл1эм ыуж, Къазый Хьанифэ а ч1ып1эм ик1ыжьыгъэп. «Уришъузыгъэп, уил1ыгъэп, зыми емык1оу къыпфилъэгъунэп, икъун фэдизрэ ушъыгъуагъ», — а1уи анахь жэбзэ къабзэ зы1улъ л1ы гъэнэфагъэхэр къыдэгущы1эхи шъхьае, къафытенагъэп. Къоджэбэрдыкъом иунэ Къазый Хьанифэ къинагъ, ащи игъаш1э щиухыгъ.
***
Мы къэбар к1эк1ым узедэ1ук1э узэгупшысэн икъун мыхьанэ и1эу ухэплъэ, акъылыгъэм, ц1ыф зэхэтык1э дахэм уфещэ. Апэрэмк1э, хэгъэунэфык1ыгъэн фаер, адыгэгъэ ц1ыф зэхэтык1эу щы1агъэм узэращи гъэгъуазэрэр ары. Ят1онэрэмк1э, адыгэл1ыхэр пыеу къафэтэджырэм зычы-зыпчэгъоу зэрэпэуцужьыщтгъэхэр ары. Ящэнэрэмк1э, бзылъфыгъэм лъытэныгъэшхо зэрэфаш1ыщтгъэр, ащ къызи1ок1э ящы1эныгъэ халъхьащтыми псэ емыблэжьэу, яч1ыгурэ яц1ыфхэмрэ къызэрагъэгъунэщтгъэр ары. Япл1энэрэмк1э, бзылъфыгъэм иакъылыш1уагъ, икъэбзэныгъэ-шъыпкъэныгъ ары.
***
Абдзэхэ л1ыжъ къэбар1отэ 1азэщтгъэу К1уай Зэфэс Гъубдж ыкъом къы1отэжьырэр т1эк1у мыдрэ ыпэк1э къэт1уагъэм тек1ы. К1уай Зэфэс къызэри1отэжьыщтгъэмк1э, Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт Хы1ушъо Шапсыгъэм щыщыгъэу ары. Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт Хы1ушъо Шапсыгъэм ик1и зао щы1агъэти к1огъагъэ. Заор зэошхоу, л1ыгъэу щызэрихьэрэм икъэбари пчыхьэрэ а1отэжьы икъоу щытыгъ. Зызэзаохэрэр мэфэ заулэ хъугъэу, Къазый Хьанифэ л1ым щизэу, шъоупсык1э пшагъэу, лэкъумэ ыгъажъи, пчэгъупэм пилъи, зыщызэзаохэрэм к1алэ горэм ригъэхьыгъ.
— Мы пчэгъур ч1аси, мы лэкъумэри зэрэпылъэу, «Къазый Хьанифэ зик1эсэ к1алэ ахэтмэ къыхэрэк1и ерэшх, къэнэжьрэ щы1эмэ адрэмэ арерэгъэшх сфя1у», - ы1уи, араригъэ1уагъ.
— Пчэгъур ч1иси ахэджагъ, ау зи къыхэк1ырэп. Т1эк1урэ ыш1эщтыр ымыш1эу зэплъэм, Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, дышъэ чэтым фэдэу, къахэк1и: «Къазый Хьанифэ сэ сш1эрэп, слъэгъугъэп ык1и, ау бзылъфыгъэ дэин фаеп», - ы1уи, зы лэкъумэ пичи ышхыгъ, адрэ къэнагъэр зэрафэхъоу ц1ыфымэ афигощи аригъэшхыгъ. К1алэу а1офытагъэр къэк1ожьи 1офыр зэрэхъугъэр Къазый Хьанифэм ри1ожьыгъ. Ащ ыуж бэ темыш1агъэу Къоджэбэрдыкъор къау1агъ. К1эпщэшхуи фаш1эу рагъэжьагъ. Мэфэ бащэ тыримыгъаш1эу Хьанифэ а к1элэ шъыпкъэр Къоджэбэрдыкъом изэрэщыт къызэригъэш1энэу ыгъэк1уагъ.
— Бэрэчэт босын есэ1о къызэрэск1эупч1агъэмк1э, - ы1уагъ Мыхьамэтым.
— Зэрэхъурэмк1э Хьанифэ сэсый, ау сэ Къэрзэдж Мыхьамэт ышынахьык1э дэк1ожьын фитэу сэш1ы. Хьанифэм ащ зи емык1у хилъэгъуагъэп.
— Ащ фиты сиш1ыгъэмэ ащ нахь хъяр сыд щы1, - ы1уи, Къэрзэдж Мыхьамэт ышынахьык1э дэк1ожьыгъ.
* * *
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт Мэхъошыкъомэ япщыгъэу Бэгъырсэкъопщым ышыпхъоу Хьак1эмызхъан зыц1агъэм епсэлъыхъуи мэзэ п1алъэ зэфаш1ыгъагъэу а1о. Ащ ыуж Къоджэбэрдыкъор заом зэк1ом, аджалыщэр къытефи хэк1одагъ. Мыхьамэтыр заук1ым Хьак1эмызхъан пшъэшъагъэ нахь мыш1эми, п1алъэу, гъэгугъагъэу зэфаш1ыгъагъэм къыхэк1ык1э, Къоджэбэрдыкъом адэжь къак1уи мэзищэм къехъоу шъыгъоу исыгъ. Ащ ыужым л1ыгъэ 1офык1э ядэжь ащэжьыгъагъ. Ядэжь къызащэжьыгъэр илъэс фэдизы хъугъэу, Хьак1эмызхъаныр тэджи Чэчанэкъо Абэдзэпщ дэк1ожьыгъагъ.
* * *
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт зэошхом хэтызэ пыил1ы горэм икъэмапэ ихъончэндж лъапэ къыш1уани къызэгуитхъыгъагъ. А зыщызаохэрэм пэмычыжьэу Рат1экъо Хьанифэ пагэр щыпсэути, пчыхьэм зэоныр заухым, ащ ыдэжь занк1эу къыдэхьагъ.
— Мы сихъончэдж лъапэ шым зэгуитхъыгъэшъ къысфызэгобдэжьыгъэмэ боу упшъэшъэ дэгъугъэм, — ри1уагъ.
— Зэрэпщыгъэу? нэрэ-1эрэ азыфагу къызэгоздэжьын, Мыхьамэт, — ы1уи, ылъэк1эп1э лыпцэхэри къыдыригъэубытызэ псынк1э дэдэу къызэгуидэжьыгъ.
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт зы гущы1и ы1уагъэп, хэщэ1ук1ыгъэп, аужыпкъэрэм тхытхыгъэп, зигъэсысыгъэп.
Рат1экъо Хьанифэ ащ ыпэк1э макъэ ыгъэ1угъэу щытыгъ топ азартыр къыфэзыщэрэм дэк1онэу. Л1ыбэмэ ар зыфаер фаш1эны къыдахынэу к1эныкъокъущтгъэх, ау къадэхъугъэп. Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт а пшъашъэм епсэлъыхъущтгъэп ык1и фэягъэп, ау топ азартыр къахифи, «топ азартыр арымэ зыфаер мыр фашъущ», — ы1уи, фаригъэщэгъагъ а1о.
* * *
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэти яти якъэхэр къушъхьэу Псыушхъо телъых, Т1опсапэ дэжьк1э, - е1о К1уай Зэфэс.
* * *
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт л1ыгъэу зэрихьагъэм ехьыл1агъэу мы орэдыр аусыгъ:
Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт игъыбз.
О уятэу Къоджэбэрдыжъыр
Егъаш1эм шышъхьамыгъаз,
Къымыгъазэу зязгъэук1ырэр
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
Т1опсапэ шыблэр щэгъуагъо,
Жьыубгъу лъыпсыр щегъачъэ,
Псыш1уп1э къалэр щекъутэ
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
Топ азартыр къытфахэзыщ,
«Къыхищыгъ» а1ошъ гуш1уак1ор къынэс,
Фэдэ мафэ къынэмысыжьэу
Къахьыжьрэр си Мыхьамэт.
У1агъэр зытырябгъащи,
Ордэ хьак1эщым зырябгъэщал1и.
— У1агъэр у1агъэ псынк1,
-О1ошъ, 1азэмэ зыкъяогъащх.
Мэк1э дэдэу тыкъэбгъэщхыпц1и,
Пэнапц1эу о уисэраир
Къошы джэгъогъумэ къызэхацунтхъэ.
Къошы-шыпхъумэ зызэхацунтхъэжьэу,
Абгъашъо зэлъырачыжьы.
К1эйдэсым сыкъызахаплъэк1э,
Пк1эгъуалэр чылэм къыфэчъэ,
Тенгызым къичъыгъэ къухьэр
Мыхьамэтым исымэджаплъ.
Зэшыпхъуиблыр къызэлъытэджымэ,
Дэнэгъо шъхьацыр къызэлъырачы,
Зипчъаблэр изычыжьыгъэр
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
Мыхьамэтым иныбджэгъубэм
Быракъыр зэлъагъэсысы,
Т1опсэдэсымэ япшъэшъэ дахэм
Гъэзэуатым гущтэ къыщаш1ы.
Ластычым хагъэш1ык1ыгъэр
Зэшыпхъуиблымэ яшъхьаш1опхык1,
Дэнэфэу зэк1оцыпхагъэр
Икъашъхьэм щязыгъэгощырэр
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
К1эйдэсым ятфыкъошъаомэ
Кублашъхьэр нэпсык1э къагъэшъу,
Мыдырык1ым итешъорысымэ
Сабый ц1ык1ухэр бгъэм щябгъахъу.
О пшыпхъоу Хьабибэ дахэр
К1эпщэ тесым къеогъэзэщ,
К1эпщэ ныщэу зэфащэсыгъэр
Хьаджэ - молэмэ зэбгыращыжь.
Пчэдыжьым инэфылъашхъом
Хьаджэ-молэмэ дыу1а къыщаш1ы,
Атэшыпхъоу Хьаджэзалихъым
Джэхашъор ищэджэгъуак1у.
Зек1ол1ышхэр къыдэмыхьажьымэ
Хьак1эщышхор хьак1эщ зэгъок1,
Зыкопкъышъхьит1у пхъэцэкъутагъэр
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
Инджылызэу к1эрэхъо дахэр
1адакъэм къык1яогъэчы,
Дунаир зэтезыгъэчырэр
Мыхьамэтым иныбджэгъуб.
Чэщыныкъом къупшъхьар хябгъэхэу,
Зышыпхъухэр зэтегъогэжьэу,
Пчэдыжьым хьадэу дахыщтыр
Къоджэбэрдыкъомэ я Мыхьамэт.
|