 Адыгэ лъэпкъым игъэшIэ гъогу къиныбэ щызэпичызэ, нахьышIум зэрэфэкIощтым игугъэ нэф зыдиIыгъэу ыпэкIэ лъыкIуатэзэ, тинепэрэ мафэхэм къанэсыгъ. Адыгэ тхакIэ гъэпсыгъэным иIахьышIу хэзышIыхьагъэу, зитхыгъэхэр егъашIэм мыкIодыжьынэу чIыпIэ гъэнэфагъэ тарихъым щызыубытыгъэ Анцокъо Хьаджыбэч зигугъу къэтшIымэ тшIоигъор. ЩэIэфэкIэ ренэу зилъэпкъ фэгумэкIыгъэ цIыф гъэсэгъэшхом иIэпэрытххэм яухъумакIоу ыкIи араб тхакIэм тетэу тхыгъэ адыгэ хьарыфхэр Хьаджыбэч ыкъоу Нухьэ тинепэрэ тхакIэм рилъхьажьи, лъэпкъым идышъэ кIэнэу лIэужхэм пытэу ахэуцуагъ. Ащ ишIуагъэкIэ лъэпкъым ишIэныгъэлэжьэу, философэу, тхакIоу, IэзакIоу, игупшыси иакъыли лъэпкъэу къызыхэкIыгъэм фэзыгъэлэжьэгъэ цIыфым ыцIэ къэIэтыжьыгъэным иIахьышIу хишIыхьагъ.
Анцокъо Хьаджыбэч фэгъэхьыгъэ тхылъ мы мафэхэм къыдэкIыгъ. Тхыгъэу щыIэр зэфихьысыжьи, къыдэкIыным ар фэзыгъэхьазырыгъэр Хьаджыбэч иIахьылэу Анцокъо Сурэт ары.
Тхылъыр едзыгъуищэу зэтеутыгъэ. Апэрэ едзыгъор «Анцокъо Хьаджыбэч игупшысэхэр» зыфиIорэмкIэ къырегъажьэ. Мыр Iахь 17-у зэтеутыжьыгъ. Ахэм зэкIэми философие гущыIэ зэфэхьысыжь ахэлъэу, зэгъэпшэныр алъапсэу, нафэу, щэрыоу гущыIэу къэтыгъэхэр гъэпсыгъэх.
Анцокъо Хьаджыбэч 1846-рэ илъэсым псыхъоу Ашапэ кIэлъырыс къуаджэу Лыгъотх къыщыхъугъ. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу чыракIоу Iоф ышIагъ, ежь-ежьырэу тхакIи еджакIи зэригъэшIагъэх, Iоф зэхэдз ышIыгъэп, ятэрэ янэрэ IэпыIэгъу зэрафэхъущтым пылъыгъ. 1875-рэ илъэсым ятэшыр зыдэс къуаджэу Аскъэлае мэкIожьы ыкIи анахь лэжьэкIо-псэуакIоу ащ дэсыгъэмэ шIэныгъэзехьэр ащыщ мэхъу. Хьаджыбэч цIыф гъэсэгъэшхощтыгъэ. Арапыбзэр дэгъу дэдэу ышIэщтыгъ, КъурIаным къыпкъырыкIырэ шIэныгъэхэм осэшхо аритыщтыгъ. Тыдэ щыIэми зыгъэгумэкIыщтыгъэр адыгэ лъэпкъым ыбз, шэн-зекIокIэ дахэ илъэпкъ хэлъхьэгъэныр ары. ИчIыпIэгъухэр гъэсэныгъэм къызэрэфигъэущыщтхэр ары Хьаджыбэч адыгэ Iелфыбэ зэхигъэуцонэу ыгу къэзыгъэкIыгъэри. Iелфыбэм изэхэгъэуцон 1878-рэ илъэсым ыухыгъ, ау игъэпсыкIэ ымыгъэразэу илъэс 42-рэ Iоф дишIэжьыгъ.
Хьаджыбэч зэхигъэуцогъэ тхэпкъылъэм щыIэныгъэм чIыпIэшхо щиубытынэу мыхъугъэми, шIэныгъэлэжь зэхэгъэуцуакIохэм къадэмыхъугъэр ежь къыдэхъугъэу тэлъытэ - ащкIэ бэдэдэ хъухэу таурыхъхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр, IурыIупчъэхэр адыгэ лъэпкъым къыхэхъухьэгъэ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэр къытхыжьыгъэх.
БзэшIэныгъэлэжь къодыеу щымытэу, зэрэтхэкIуагъэри къаушыхьаты иIофшIагъэхэм. Гупшысэ куу зыхэлъ тхыгъабэхэр тарихъым, фольклорым фэгъэхьыгъэх.
Хьаджыбэч джыри зы сэнэхьат дэгъу хэлъыгъ - ар Iэзэшхуагъ. Уц зэфэшъхьафэу къэкIыхэрэм хэшIыкI ин зэрафыриIэм къыхэкIыкIэ, Iэзэгъу уцхэр ахишIыкIыти, сымаджэхэм яIазэщтыгъэ. Псауныгъэр къэухъумэгъэныр гъомылэпхъэ къабзэм, чъыем, жьы къабзэм щыIэкIэшIум зэрялъытыгъэр ышIэщтыгъ.
Хьаджыбэч щыIэныгъэ гъогу кIыхьэ, гъогу хьылъэ къыкIугъ. Мэлылъфэгъум и 5-м, 1921-рэ илъэсым ащ идунай ыхъожьыгъ, зыдэсыгъэ къуаджэу Аскъэлае щагъэтIылъыжьыгъ.
Хьаджыбэч ишIушIагъэ цIыфхэм ащыгъупшэщтэп, агу илъыщт. Ар пстэуми анахь саугъэт лъапI.
«Анцокъо Хьаджыбэч» зыфиIорэ тхылъым илъэтегъэуцо шэкIогъу мазэм и 11-м сыхьатыр 14-м 2014-рэ илъэсым гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым итхылъеджапIэ щыкIощт.
Атэжьэхьэ Сайхьат.
ШIэныгъэлэжь.
http://www.adygvoice.ru/newsview.php?uid=16936
| 